اعتبارسنجی فرضیات تاثیر منفی نهاد دین بر زوال دولت صفوی

نقش علما در تاسیس، اوج ‌گیری و زوال حکومت صفویه همیشه مورد سوال و توجه اندیشمندان بوده ‌است. توجه به شرایط سیاسی، مذهبی و اجتماعی در ابتدای تاسیس و شکل ‌گیری دیوان سالاری دولت صفوی و نیز توجه به شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی شاهان و جامعه در اواخر عهد صفوی در این پژوهش مورد اهتمام قرارگرفته تا نقش و مقدار تاثیرگذاری هر کدام از عوامل در زوال حکومت صفوی مشخص شود و در کنار آن‌ها نقش نهاد دین نیز نمایان گردد. بدین ترتیب این سوال شکل می گیرد که فرضیات تاثیر نهاد دین بر زوال تدریجی دولت صفوی کدامند. نهاد دین در ابتدا و اواسط دورۀ صفوی نقش خود را بدون خدشه انجام داده‌است، اما در اواخر این دوره و با ظهور علمای اخباری، و تاییداتی که نسبت به شاهان صفوی داشته‌است، مقداری در نابسامانی اواخر این دوره تاثیرگذار بوده‌است؛ هرچند عوامل و علل دیگر این سقوط، به حدی کثرت دارد که نقش نهاد دین در میان آن‌ها رنگ می ‌بازد و می ‌توان گفت بدون تاثیر است. پاسخ به مسالۀ این پژوهش تتبع جامعی در منابع متعدد تاریخیِ مربوط به عهد صفوی را می‌ طلبید که به تبع آن سعی بر استفادۀ حداکثری از منابع کتابخانه‌ای و تبیین و توصیف مطلب بر اساس روش تحلیل اسنادی شده‌است. به نظر می‌ رسد فرضیاتی که تاثیر منفی نهاد دین بر زوال دولت صفوی را پررنگ دانسته‌ اند، مقداری در تحلیل خود دچار اشتباه بوده و تحلیل درستی از ماجرا نداشته‌ اند.

Validation of the Hypotheses of the Negative Influence of the Institution of Religion on the Decline of the Safavid Reign

The role of the institution of religion in the Safavid reign as a religious government as well as the role of the institution of religion in the decline of this political power has always been dicussed by scholars. Paying attention to the political, religious and social conditions at the beginning of the establishment and formation of the Safavid state bureaucracy and also considering the political, social and cultural conditions of the kings and society in the late Safavid era, is important to determine the role of religion and its involvement in the destruction of Safavid power. This article seeks to answer the question whether the institution of religion and the religious description of the Safavid government has led to its decline or collapse, or this issue is defective and not defensible. The answer to this question requires a very comprehensive followup in various historical sources related to the Safavid era, for which this study has tried to make the maximum use of library resources in order to explain and describe this issue. Due to the historical nature of this case, the present article has a root in history then having many followups on its related matters. The institution of religion played its role in the beginning and middle of the Safavid period without any damage, but at the end of this period, it was somewhat influential in the turmoil of the late period. However, the other reasons for this fall are so many, to the extent that the role of the institution of religion is extremely small and can be said to be ineffective.