کاربرد لقب «شاهنشاه ایران» در سکه‌ای ناشناخته از اتابک قزل ارسلان

درج عبارت «شاهنشاه ایران» بر سکه ای از اتابک قزل ارسلان (582-587ق) از اتابکان آذربایجان (541-626ق) امری بدیع و منحصر به فرد به شمار می آید. هر چند استعمال واژۀ شاهنشاه بر سکه ها در ایران بعد از اسلام امری جدید نبود و توسط امرای آل بویه و سپس سلجوقیان در سکه ها مورد استفاده قرار گرفته بود؛ اما در کنار هم قرار گرفتن دو واژۀ «شاهنشاه» و «ایران»، در تاریخ ایران بعد از اسلام در سکه قزل ارسلان امری نو تلقی می شود. این امر در تاریخ ایران بعد از اسلام نه تنها سابقه نداشت، بلکه تا دوران نادرشاه افشار تکرار نگردید. مسالۀ اساسی در تحقیق پیش رو بررسی و واکاوی علل به کار بردن عبارت «شاهنشاه ایران» در سکه قزل ارسلان از اتابکان آذربایجان است. یافته های پژوهش بر این اصل استوار است که اتابک قزل ارسلان پس از آن از سوی خلیفۀ عباسی در برابر سلطان طغرل سوم سلجوقی، مقام سلطانی یافت و مشروعیت دینی را کسب نمود، در پی کسب مشروعیت از طریق به کارگیری نمادهای ایران باستان بود. از این رو با ضرب سکه با عبارت «شاهنشاه ایران» و نقر نمادهای ایران باستانی درصدد کسب مشروعیت برآمد. نکتۀ حایز اهمیت این است که منطقۀ آذربایجان یکی از کرسی های فرهنگی در دوران ساسانی به شمار می آید و سنت های ساسانی در این منطقه ریشه دار بوده است. علاوه بر این در اشعار شاعران مکتب آذربایجان معاصر قزل ارسلان علایق ایران باستانی به چشم می خورد که به طور مسلم، قزل ارسلان تحت تاثیر این علایق بوده است. در این راستا با توجه به قتل نابهنگام وی و بررسی دیوان اشعار شاعرانی چون ظهیر فاریابی و خاقانی شروانی به عدم موفقیت قزل ارسلان در کسب مشروعیت ثانویه متکی بر هویت ایرانی پی خواهیم برد.

The Application of the Title “Shah of Iran” on an Unknown Coin from the Period of the Reign of Qizil Arsalan

The inscription of the phrase “Shah of Iran” on a coin from the era of the reign of Qizil Arsalan (582587 AH), one of the Atabeks of Azerbaijan (541626 AH), is considered a novel and unique deed. The use of the word “shah” on coins in postIslamic Iran was not new, and the rulers of the Buyid dynasty and then the Seljuk dynasty used this word on their coins; but the juxtaposition of the two words “shah” and “Iran” is considered new in the history of postIslamic Iran. This not only was unprecedented in the history of postIslamic Iran, but was not repeated until the reign of Nader Shah Afshar. The main issue in this research is the study and analysis of the reasons for using the phrase “Shah of Iran” on this coin. After gaining religious legitimacy, Qizil Arsalan sought to gain national popularity. Therefore, he had silver coins minted and the words “Shah of Iran” inscribed on them — silver and shah being the symbols of ancient Iran. It is important to note that the region of Azerbaijan was one of the bases of cultural ideology during the Sassanid era, and Sassanid traditions were rooted in this region. In addition, the poetry of the Azerbaijani school reflect the poets’ interest in Iranianism, and this influenced Qizil Arsalan. Considering his untimely murder and reviewing the poetry collection of poets such as Zahir Faryabi and Khaghani Shervani, we realize the failure of Qizil Arsalan in gaining national popularity.