«ماچین» و «ختا» در تصور جغرافیایی مسلمانان

ایرانیان به عنوان میانجی فرهنگی و اقتصادی بین شرق و غرب موجب انتقال و تبادل فرهنگی بین چین و دنیای غرب بوده اند. تا پیش از قرن شانزدهم میلادی بخشی از تمدن و فرهنگ چین از دریچۀ نگاه ایرانیان به غرب معرفی شده است. بازرگانان ایرانی از دو مسیر زمینی و دریایی مسیر چین را بارها پیموده و بار اصلی تبادل فرهنگی و اقتصادی دو کشور را به دوش کشیدند. اطلاعات مسافران و بازرگانان به اشکال گوناگون به متون جغرافیایی و تاریخی و ادبی فارسی و عربی راه یافت و طی قرنها از یک نسل به نسل دیگر منتقل شد. یکی از مهمترین وجوه این امر انتقال جای نام های چینی از طریق متون فارسی و عربی به دنیای غرب و یا به عبارت دیگر به متون غربی است. این جای نام ها در بسیاری از موارد با تغییرات آوایی و معنایی و به صورت فارسی و عربی شده به متون غربی راه یافته است. از سوی دیگر باید افزود که جای نام های چینی به دلیل ویژگیهای آوایی با تلفظ های گوناگون نوشته شده و از این رو ثبت و ضبط این جای نام ها در متون اسلامی به صورت مختلف انجام پذیرفته است. این ویژگی موجب شده تا محقّقان و پژوهشگران حوزۀ مطالعات چین با دشواری بسیاری روبرو شده اند، از این رو به دست دادن حداقل اطلاع از موقعیّت جغرافیایی و جانمایی جای نام های چینی از اهمیّت بسزایی برخوردار است، این موضوع تا کنون آنگونه که بایسته است مورد توجّه قرار نداشته است. «ماچین» و «ختا» از جمله جای نام هایی به شمار می روند که به کرات در متون اسلامی بکار گرفته شده و در فرهنگ جغرافیایی مسلمانان از اهمیّت بسیاری برخوردارند. علیرغم کاربرد وسیع این دو جای نام در متون ادبی و تاریخی و جغرافیایی، هنوز به طور دقیق دربارۀ جانمایی و جایابی آنها پژوهشی مستقل به زبان فارسی به انجام نرسیده و در واقع بدرستی دانسته نیست که جغرافی نویسان و مورخّان و ادبای مسلمان چه تصوّر جغرافیایی از این دو جای نام داشته اند. با توجّه به کاربرد گستردۀ این دو جای نام در متون دورۀ اسلامی و اهمّیت مسالۀ جانمایی و جایابی آنها در مطالعات مرتبط با تمدن و فرهنگ چین، این مقاله بر آن است تا موضوع «ماچین» و «ختا» در تصور جغرافیایی مسلمانان را به صورت یک مسالۀ تاریخی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهد. در این مقاله متون جغرافیایی و نجومی و تاریخی اسلامی مورد بررسی قرار گرفته و جغرافیای ذهنی نویسندگان مسلمان دربارۀ جانمایی دو جای نام «ماچین» و «ختا» مورد ارزیابی قرار می گیرد.

“māchin” and “khίtā” in the geographical conception of muslims

persians, as cultural and economic mediators between the east and west, caused cultural exchanges between china and the western world. up to the 16th century, chinese culture and civilization was introduced to the west from persians’ points of view. persian merchants travelled to china regularly and played the main role in the cultural and economic exchanges between these two countries. travellers and merchants’ information entered geographical, historical, and literary texts and was transferred from generation to generation for centuries. one of the most important aspects of this cultural exchange are chinese toponyms which were transferred to western texts through persian and arabic texts. most of these toponyms went through phonetic and semantic changes and entered western texts in persian or arabic forms. on the other hand, chinese toponyms, because of their phonetic features, were recorded with different spellings, so these toponyms were recorded in various forms in islamic texts. this has caused difficulties for researchers; therefore, any information about the location of chinese toponyms is of crucial importance. “māchin” and “khίtā” are two of these toponyms. they are often used in islamic text and are key terms in muslims’ geography. in spite of the extensive use of these two toponyms in historical, geographical, and literary texts, no research has been done on them and, thus, muslim geographers and historians’ understanding of them remains unclear. therefore, the main purpose of this paper is to study the geographical, historical, and astronomical texts of muslims in order to examine their geographical conception of these two toponyms.