«توپچی‌باشی» در عصر صفوی؛ از فن‌سالاری تا منصب‌داری

عنوان «توپچی‌ باشی» به معنی سرکردۀ توپچیان و فرماندۀ توپخانه، با رواج کاربرد سلاح آتشین توپ، تقریباً از اوایل عهد صفویه رواج یافت. در نخستین اشاره ها به این مقام در دورۀ شاه‌تهماسب اول، توپچی باشی استاد فن سالاری است که دو مهارت «توپ ‌ریزی» و «توپ ‌اندازی» را توامان داراست. ازآنجاکه سلاح توپ اساساً در اختیار دولت مرکزی بود، طولی نکشید که توپچی‌ باشی در سلک امرا و مقربان درگاه درآمد. با اصلاحات نظامی شاه‌عباس اول، توپچی ‌باشی با حفظ دو مهارت پیش ‌گفته، در سلسله‌مراتب نظامی صاحب موقعیت شد و در زمرۀ امرای قشون قرار گرفت. پس از دو جنگ مهمّ ایروان (1045ق/1635م) و قندهار (1058ق/1648م) که در هردو، توپخانه عامل اصلی پیروزی شد، جایگاه توپخانه بسیار ارتقاء یافت؛ به‌نحوی‌که منصب توپچی ‌باشی و یگان منظم توپخانه، برای ‌نخستین‌بار درست بعد از جنگ های قندهار، در سال 1064ق/ 1654م. رسمیت یافت. از آن پس تا پایان عصر صفوی، توپچی ‌باشی صاحب‌ منصبی نظامی بود که وظیفۀ فرماندهی یگان توپخانه را در میدان جنگ برعهده داشت و در کنار قورچی ‌باشی، قوللرآقاسی و تفنگچی ‌آقاسی، اما پایین تر از آنها، ارکان اربعۀ ارتش حاضرالرکابِ (ثابت) مشاهره بگیر (حقوق‌ بگیر) را تشکیل می‌ دادند. مقاله حاضر با روش توصیفی تحلیلی می کوشد روند پیدایش منصب «توپچی ‌باشی» را همپای رواج کاربرد توپ در ارتش عصر صفوی، در سیری دویست‌ساله شناسایی کند و وظایف و جایگاه او را در سلسله‌مراتب نظامیِ آن عصر روشن سازد.

Cannoneers in the Safavid Era: From Art to Profession

The title Cannoneer (Tūpchibāshi) became widespread with the increasing use of firearms since the early Safavid Era. According to the first references to this position during the reign of Shah Tahmasb I, a cannoneer was a skilled professional who was able to both cast (TūpRizi) and fire (TūpAndāzi) cannons. Since cannons were essentially in the hands of the central government, cannoneers soon became important people in the court. With the military reforms of Shah Abbas I, Cannoneer, maintaining the two aforementioned responsibilities, entered the military hierarchy and became one of the leaders of the army. After the two important wars of Yerevan (1635) and Qandahar (1648), both of which were won by means of the artillery, the standing of the artillery improved so that the office of cannoneer and the artillery unit were officially created in 1654. Since then, until the end of the Safavid Era, a cannoneer was a military official who commanded the artillery in war. Thus, Cannoneer and three other offices, namely Qurchibāshi (Commander of the Royal Bodyguards), Qullar Āghāsi (Commander of the Royal Slaves), and Tofangchi Āghāsi (Commander of the Royal Musketeers), became the four pillars of the Safavid army. This paper studies the emergence of Cannoneer in the army of the Safavid dynasty to clarify its position and tasks in the military ranks of that era.