کارکردها و حوزۀ اختیارات مجلس بهشت‌آیین (مجمع عالی رجال دربار صفوی)

نظام سیاسی صفویه مانند بسیاری از نظام‌های حکومتی خاندانی در تاریخ ایران از نوع پدرمیراثیدیوان‌سالارانه به‌شمارمی‌رود؛ زیرا هم دارای وجه پدرمیراثی و هم دارای وجه دیوان‌سالارانه است. اگرچه در نگاه نخست، چنین نظام‌های سلطنتی بیش از هرچیز از نوع سلطنت مطلقه به‌نظرمی‌رسند که تمامی تصمیمات از بالاترین نقطۀ هرم قدرت سرچشمه می‌گیرد، اما به‌جهت وجود وجه دیوان‌سالارانه در آنها، گروه‌ها یا مجالس مشورتی نیز مجال بروز می‌یابند. درحقیقت گرچه در ظاهر، این هرم قدرت است که تعیین‌کنندۀ همه چیز است، اما در لایه‌های درونی نظام تصمیم‌گیری، با نهادهایی تصمیم‌ساز روبه‌رو می‌شویم که تصمیمات از آنها سرچشمه می‌گیرد و پس از طی روندهای معمولِ تایید و تصحیح در نظام‌های دیوان‌سالاری، از ناحیۀ راس هرم قدرت یا صاحب‌منصبان عالی‌رتبه صادر می‌شود؛ ازاین‌رو باتوجه‌به بسامد فراوان به‌کارگیری اصطلاح «مجلس بهشت‌آیین» در متون تاریخیِ عصر صفوی و تعدد کاربرد این اصطلاح که در منابع این دورۀ تاریخی برای نامیدن نوع خاصی از گردهمایی‌های درباری به‌کاررفته است، به‌نظرمی‌رسد شواهد اولیه مبنی بر وجود مجلسی مشورتی یا مجمع درباری در قالب این گردهمایی وجود دارد. در این مقاله بر آنیم تا در ابتدا با کنار هم نهادن بخشی از شواهد و مستندات تاریخی، وجود نوعی از مجالس مشورتی درباری را در قالب مجلس بهشت‌آیین در دورۀ صفوی نشان دهیم و سپس با استفاده از روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی، تصویر روشنی از جایگاه و کارکردهای آن در نظام تصمیم‌گیری دربار صفوی ترسیم کنیم.

The Functions and Scope of Authority of “Majlese BeheshtAyin” (The Royal Assembly of the Safavid Senior Officials)

The Safavid government, like many other monarchies in the history of Iran, had a bureaucratic and patrimonial structure. Although such a political system appears at first glance to be an absolute monarchy in which all decisions are made by the head of the hierarchy of political power, because of the existence of bureaucracy there was an opportunity of forming assemblies of advisers. In fact, besides the seeming role of the ruling king in making all decisions, there were some decisionmaking institutions in between the internal layers of the monarchy. These institutions finalized and then issued decisions in the form of the king’s orders or other highlevel seniors’ instructions. Considering the frequent use of the term “Majlese BeheshtAyin” (The Royal Assembly of the Safavid Senior Officials) in historical texts of the Safavid Era, which mostly refers to the consultation gatherings in the Safavid royal court, there seems to be evidence for the existence of a royal assembly in such gatherings. Therefore, this research aims at proving the existence of a royal assembly of the Safavid senior officials and illustrating a clear image of its status and functions in the decisionmaking system of the Safavid royal court.