خوانش منظر خیابان، بالاخیابان و پایین‌خیابان شهر مشهد به‌مثابۀ آستانۀ تشرف به حرم رضوی(ع)

بالاخیابان(خیابان بالاسر) و پایین‌خیابان (خیابان پایین‌پا) نخستین مداخله در مقیاس شهری، توسط حکومت صفویه به‌عنوان اولین خیابان شهر مشهد احداث شد و محوری شرقیغربی به مرکزیت حرم مطهر ایجاد کرد. این خیابان همواره در طول تاریخ نقشی مهم در سازمان فضایی شهر و در ذهن شهروندان ایفا نموده و از همین روی، همواره مورد توجه تمام حکومت‌ها بوده است. اما مداخلات صورت‌گرفته طی چند دهۀ اخیر (به‌خصوص پهلوی دوم تا امروز)، موجب برهم‌خوردن شاکلۀ بافت، ساختارها، محلات و نظامات حاکم بر آن شده، ساکنان را به‌عنوان بهره‌برداران اصیل بافت، بیرون رانده و موجب بروز معضلات عدیدۀ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... شده است. پژوهش حاضر یک مطالعۀ استنباطی است که با تحلیل منابع مختلف در سه دورۀ تاریخی به خوانش منظر بالاخیابان و پایین‌خیابان در شهر مشهد می‌پردازد. سه دورۀ سنت (قبل از پهلوی): با استفاده از اسناد تاریخی و آثار روشنفکری، پهلوی: با استفاده از اسناد تاریخی و اسناد شهری و بعد از انقلاب اسلامی:‌ با استفاده از اسناد شهری و مصاحبۀ عمیق بررسی شدند. بر مبنای رویکرد منظر هدف این پژوهش کشف نقش «بالا و پایین‌خیابان» در سازمان فضایی شهر مشهد است. با جمع‌بندی مطالعات پژوهش، این‌گونه استنباط می‌شود که تا قبل از شروع مداخلات شهری اولین طرح جامع در دورۀ پهلوی، عناصر تشکیل‌دهندۀ منظر محور مورد مطالعه به‌گونه‌ای هماهنگ، برای هدفی واحد در ارتباط با یکدیگر ایفای نقش کرده‌اند. علی‌رغم بحران به‌وجود آمده و تاثیرات مخرب آن بر صورت و کالبد خیابان در دورۀ معاصر، قدرت ادراکات ذهن و اندیشۀ انسان به‌عنوان مخاطب همواره بر ماده غلبه داشته است، به‌طوری که معنای ذهنی آن، یا به عبارت بهتر منظر این خیابان هنوز تا حدی پابرجا و با مداخلاتی در جهت نقش اصلی آن قابل احیاست. نتیجه‌گیری گویای آن است که خیابان مورد مطالعه همواره به‌عنوان محوری متعالی در ذهن مخاطبانش ایفای نقش کرده که به مفهوم مقدس زیارت پیوند خورده است.

A Street Landscape Reading , Mashhad’s Bala and Paein Khiaban as Entrances to Imam Reza’s Holy Shrine

As the first intervention on an urban scale,  Bala Khiaban (the street above the buried Imam Reza’s corpse) and Paein Khiaban (the street below the buried Imam Reza’s corpse) were built in Mashhad and they created an eastwest axis to the center of the holy site. Since it has always played an important role in the spatial structure of cities and the imaginations of inhabitants throughout history, this axis has always been the focus of all administrations. However, interventions made in recent decades, particularly since the second Pahlavi to the present, have disrupted the urban texture, structures, districts, and systems that govern it, displacing locals as the true beneficiaries of this texture and causing several social, cultural, economic, and other issues.The present paper is an inferential study that examines different resources from three historical eras to read the landscape of these two streets: PrePahlavi (including historical documents and intellectual works), Pahlavi (historical and urban documents), and PostIslamic Revolution (historical and urban documents as well as indepth interviews). This research uses a landscape approach to investigate the significance of the streets in the spatial organization of Mashhad. According to the studies, the characteristics of the landscape in question served a single purpose in relation to each other in a harmonious manner prior to the urban interventions of the first comprehensive plan in the Pahlavi era. Despite the current period’s crisis and its repercussions on the street’s form and physical features, the public perception as the viewer is always so superior to the matter that the street landscape still exists to some extent and can be revived through some interventions in its main function. As a result of the research, it was discovered that the street in issue has typically been seen as a sublime axis associated with the concept of pilgrimage.