چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین‌ها، معماری و منظر ایران

چارتاقی حجم اصلی، پایه و با فراوانی زیاد در معماری ایران است. از کارکردهای قدیمی این عنصر می‌توان به ساخت نیایشگاه مهر، آناهیتا و سپس آتشکده اشاره کرد که پس از ورود اسلام نیز، به عنوان شاکلۀ اصلی مسجد و امامزاده مورد استفاده قرار گرفته است. بسیاری از صاحب‌نظران، چارتاقی را نه صرفاً عنصری عملکردی، بلکه دارای جنبه‌های اسطوره‌ای و مقدس معرفی می‌کنند. از سویی در میان اساطیر ایرانی، کوه عنصری چندوجهی، کارکردی و مقدس بوده است. به همین خاطر، بسیاری از آیین‌های باستانی در ارتباط مستقیم با کوه‌ها برپا می‌شده و غارهای داخل کوه نیز مانند سایر تمدن‌ها، از اولین معابد در ایران محسوب می‌شوند و مشاهده می‌شود ایرانیان معابد خود را با توجه به تقدس کوه و غار بنا کرده‌اند. گاهی معابد را در دامنه یا بالای کوه و گاهی همچون ایلامی‌ها، آنها را به شکل زیگورات و با الهام مستقیم از کوه می‌سازند. بدین‌ترتیب، معماری ساختۀ بشر، گاه تقدس خود را از کوه می‌گیرد. لذا در ارتباط با چارتاقی این سوالات مطرح است که ریشۀ تقدس آن چیست و چه ارتباطی میان جنبه‌های اسطوره‌ای و تقدس آن مانند زیگورات با کوه وجود دارد؟ پژوهش حاضر با روش کیفی مطالعۀ اسنادی و با رویکردی اکتشافی به بررسی آیین‌های مشترک طواف و قربانی میان سه عنصر کوه، زیگورات (به عنوان عنصر واسطه) و چارتاقی و همچنین رابطۀ هریک از این عناصر با مهر یا خورشید پرداخته است. نتایج پژوهش نشان می‌دهد با ازمیان‌رفتن زیگورات‌ها در ایران، رابطۀ میان کوه و معماری معابد ایران ازبین نرفته است. می‌توان گفت این رابطۀ اسطوره‌ای کماکان میان چارتاقی و کوه برقرار بوده و به تعبیری چارتاقی تداوم تقدس کوه در معماری ایران است.

Chahar Taqi, A Continuity of the Mountain’s Sanctity in Rituals, Architecture, and Landscape of Iran

Chahar Taqi is the most frequent and basic volume in the Iranian Architecture. The structure of Mehr Temple, Anahita Temple, and then the fire temple was among the old functions of this element, which has been used as the main structure of the mosque and shrine after the advent of Islam. Many experts consider Chahar Taqi not only a functional element but also, an element with mythical and sacred aspects. Also, the mountain has been a multidimensional, functional, and sacred element among the Iranian myths. That is why many of the ancient rituals were held in the direct relationship with the mountains and the caves inside the mountains were considered as the first temples in Iran as other civilizations, and we witness that the Iranian have founded their own temples considering the sanctity of the mountain and cave. Sometimes, temples were built on the hillside or the top of the mountain, and sometimes, they were built in the form of the ziggurats and inspired by mountains such as Elamites. Therefore, manmade architecture adopts its sanctity from the mountain. Thus, Thus, questions arise on Chahar Taqi as what is the root of its sanctity and whether its mythical and sacred aspects, such as the ziggurat, can be related to the mountain. The current study investigates the common rituals of circumambulation and sacrifice between three elements of mountain, ziggurat (as intermediate) and Chahar Taqi. using qualitative research method, it also examines the relationship of each of these elements with Mehr or Sun through documentary study and exploratory approach. The results show that although ziggurats in Iran have been destroyed, the relationship between mountain and the architecture of the temples of Iran still exists. It can be said that this mythical relationship between Chahar Taqi and mountain has been established and in other terms, Chahar Taqi represents the continuity of the mountain’s sanctity in Iranian architecture.