باغ خواجه، به روایت نظامی گنجوی، باغ ایرانی بر اساس داستانی از مثنوی هفت پیکر

بازنمایی ساختاری و فضایی گونه‌های متنوع باغ ایرانی در دوره‌های مختلف با تکیه بر مستندات و مکتوبات تاریخی و باستان‌شناسی از شاخه‌های مهم پژوهش در حوزه باغ ایرانی است. پژوهش‌هایی که به فهم ما از باغ ایرانی، الگوها و ساختارهای آن در دوره‌های مختلف کمک می‌کند. این مقاله مشخصاً به معرفی الگویی کمتر شناخته‌شده از باغ ایرانی در دوره‌های پیشین با تکیه بر روایتی از مثنوی هفت‌پیکر نظامی گنجوی می‌پردازد. در این مثنوی، نظامی تصویر باغی مرکب را بازنمایی کرده است؛ باغی که از دو بخش بیرونی (‌گلستان) و درونی (بوستان)تشکیلشده و میان این دو غرفه‌ای(حجابگه) قرار دارد. بوستان فضایی محصور در میان دیوارهای بلند و در قرق زنان است و نظر افکندن به آن تنها از این غرفه ممکن است. این تصویر، گونه‌ای از باغاست که در مثنوی ویس و رامین نیز نشانه‌هایی از آن یافت می‌شود. این تصویرها ممکن است برآمده از شکل فضا در روایت اصلیِ داستان‌هایی باشند که ریشۀ قدیمی‌تری دارند؛ و یا ممکن است شاعری چون فخرالدین اسعد گرگانی و نظامی در بازتعریف و روایتگری داستانی قدیمی‌تر، به تجربیات بصری خود در سده‌های پنجم و ششم مجال داده باشند تا به میزانسن برخی صحنه‌های داستان‌های آن‌ها تبدیل شوند. پاسخ دادن به این پرسش دشوار است؛ اما همین تصویر قابل‌فهم از باغ که در آثار هر دو این شاعران بازنمایی شده است، نیز ما را با شکل و الگویی جدید از باغ آشنا می‌کند و به فهم ما از باغسازی ایرانی می‌افزاید.

Khawaja Garden, Narrated by "Nezami Ganjavi"; Representation of Persian Garden Pattern Based on the Interpretation of a Story in Masnavi of HaftPaykar

Structural and spatial representation of various gardens of different era in Iran based on archeological and historical literatures and documents is one of the major fields in surveying Iranian gardens. These surveys can assist us to gain a better perspective and understanding of pattern and structure of Iranian gardens. Utilizing a story from Masnavi HaftPaykar, this current article attempts to introduce a lesser known pattern of Iranian gardens belonging to past historical periods. In this poetry, Nezami describes a complex garden composed of two parts, an internal (Golestan) and an external (Boostan) parts. A mansion (Hejabgah) existed in between those parts. Boostan was an enclosed part located between high walls exclusively for women’s privacy and occupancy. The view of Boostan was only available through the mansion. This represents a kind of garden which can be found in Masnawi of “VisORamin” to some extent. Similarly, these spatial images may be extracted from earlier stories with much older historic roots in literature. Furthermore, it is possible that poets such as Fakhreldyn As’ad Gorgani and Nezami in narrating older stories visualized their knowledge of fifth and sixth centuries so that the stories could be matched with the ancient stories. Finding a proper answer to this question is extremely difficult. However, existing images in works of both poets can help us in recognizing a new configuration and pattern and allows us to gain a better comprehension of garden design in Iran.