باغی که خیابان شد؛ سیر تحول کهنه باغ شاه ساری

مازندران به‌واسطه برخورداری از مواهب طبیعی در طی اعصار گذشته محمل مناسبی برای باغ سازی بوده است. در دوره صفوی و حکومت شاه‌عباس، این منطقه برای شکار و گذراندن قشلاق از اهمیت خاصی برخوردار گشت و باغ‌های زیادی در این ناحیه احداث شد. شهر ساری نیز به‌عنوان مرکز سیاسی آن دوره، باغ‌هایی داشت که عدم شناخت آن‌ها به دلیل فرسایش طبیعی، توسعه شهرها و ادغام باغ‌ها در بافت شهر و تغییر کاربری آن‌ها، موجب مهجور ماندن این گروه از باغ‌های ایرانی شده است. آثار اندکی از باغ‌های مازندران برجای‌مانده و مطالعات گسترده‌ای در خصوص آن‌ها صورت نگرفته است. شناخت باغ‌های ازمیان‌رفته مازندران و یافتن الگوی حاکم بر آن‌ها می‌تواند کمک شایانی در راستای فهم غنی‌ترین منظر انسان‌ساخت ایرانی و گامی موثر در راه بازشناسی باغ ایرانی باشد. پژوهش حاضر بر اساس اسناد تاریخی و کاوش‌های میدانی به بازشناسی باغ شاه ساری با هدف یافتن الگوی حاکم بر ساختار آن پرداخته است. در ابتدا متون و اسناد تاریخی و گفته‌های جهانگردان در خصوص باغ و در ادامه به کمک عکس‌های تاریخی موجود، ساختار باغ بررسی شد. پس از تجزیه‌وتحلیل و ترسیم پلان احتمالی باغ با استفاده از مستندات تاریخی و اصول باغ ایرانی، می‌توان دریافت که باغ شاه دارای ساختار هندسی منظم بوده و عمارتی دورویه در محل محور اصلی آن قرار داشته است. پس از دخل و تصرف در دوره پهلوی اول، خیابان خیام امروزی در راستای محور اصلی باغ شکل‌گرفته و تبدیل به شریان شهری شد. در ادامه، ساخت‌وساز ابنیه مختلف در محدوده دو سمت محور اصلی باغ از سوی مردم آغاز شد و محله‌های مسکونی کهنه باغ شاه در شهر ساری به وجود آمد.