جنگ و مجسمه‌های شهری تهران؛ از واقعیت عینی تا امر ذهنی

جنگ‌های متعدد از جمله با روس‌ها در دوره قاجار، جنگ جهانی دوم در دوره پهلوی و جنگ هشت ساله با عراق در دوره جمهوری اسلامی تجربیاتی است که ایران معاصر طعم آن را چشیده است. از سوی دیگر تجربه حضور مجسمه شهری در تهران معاصر نیز این پرسش را به ذهن متبادر می‌سازد که مجسمه شهری به‌مثابه گونه هنری چگونه تجربیات جنگی را بازتاب داده است؟ و در دوره‌های مختلف چه رویکردهایی بر بازنمایی موضوع جنگ در آثار پدیدار شده است؟ این مقاله مبتنی بر روش تحقیق اسنادی است که در آن مجسمه‌ها به‌عنوان سند مورد بررسی قرار می‌گیرند. با استناد به کتب و اسناد تاریخی در مجموع 47 مجسمه در ارتباط با موضوع جنگ که تاریخ داشتند از دوره قاجار تا سال 1389 مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهد مجسمه‌های تهران را می‌توان به دو مقطع اصلی «قاجار تا انقلاب اسلامی» و «انقلاب اسلامی تا 1389» تقسیم کرد. در مقطع اول به‌واسطه تجربیات و هجوم‌های زیاد به کشور، جنگ معنای عام یعنی «تهاجم» دارد. از این رو سیاست حاکم از طریق مجسمه‌های شهری واقع در میادین – به‌ عنوان عنصری حکومتی سعی در نمایش قدرت نظامی حکومت می‌کند؛ از توپ‌های جنگی به‌عنوان نخستین نمونه‌‌ها تا پیکره‌های سواره‌نظام شاه. از سوی دیگر مفاهیم انقلابی بعد از مشروطه همچون عدالت‌خواهی و آزادی‌خواهی نیز در اشکال اسطوره‌ای مبارزه در فضای میدان نمود پیدا می‌کند. در مقطع دوم، انقلاب اسلامی باعث تفسیر دیگری از مدلول جنگ شده؛ به‌طوری‌که از جنگ به دفاع مقدس تعبیر می‌شود و اسطوره‌سازی، قهرمان‌سازی و بیان مفاهیم انقلابی و ارزشی هدف قرار می‌گیرد؛ ساخت مجسمه و سردیس فیگوراتیو از شهدا به‌عنوان تکریم مقام قهرمانان دفاع مقدس و یادمان‌ها و مجسمه‌های انتزاعی از مفاهیمی چون شهادت، ایستادگی و رشادت که هم در فضاهای عمومی (بوستان‌، میدان، خیابان) و هم غیرعمومی (حاشیه بزرگراه) نصب می‌شوند.

War and Urban Sculptures of Tehran; From an Objective Reality to a Subjective Matter

The numerous wars such as the war against Russia in Qajar era, the World War II in Pahlavi era and the 8year war against Iraq in the Islamic Republic of Iran are experiences that the contemporary Iran has tasted its flavor. On the other hand, the experience of existing urban sculpture in contemporary Tehran brings this question to mind that how the urban sculpture as a form of art, could reflect the war experience? And what approaches has been emerged in artworks over the representation of the war issue in different periods? This article is based on a documentary research that, the statues have been discussed as a document. According to the historical documents and books, a total of 47 dated sculptures related to the war issue from the Qajar era up to 1389SH. were studied. The results of this study showed that Tehran's sculptures can be divided into two main sections, Qajar to the Islamic Revolution and Islamic Revolution to 2010. In the first section due to the much experiences and significant raids into the country, war is comprehended as the general definition means aggression. Therefore, the government policy through the urban sculptures located in the squares as a state element is trying to project the military power; from the cannons, as the first examples, to the cavalry bodies of King. On the other side, the revolutionary concepts following the Constitutional Revolution (Mashrouteh) such as justice and freedom are also reflected in the mythical forms of fight in the square. In the second section, the Islamic Revolution caused another interpretation of the signified war; so that the war was interpreted as the Sacred Defense, and the mythmaking, heroism and the revolutionary concepts and values had been targeted; Making the status and figurative sculpture of martyrs as a tribute to the heroes of the Sacred Defense, monuments and abstract sculptures of concepts such as martyrdom, resistance and courage, both in public (parks, squares, streets) and nonpublic (highway) spaces have been installed.