جهان‌بینی ایرانیان و شکل‌گیری الگوی محوری باغ ایرانی

باغ ایرانی به عنوان یکی از مهم‌ترین دستاوردهای تمدن ایرانی در جهان، بازتابی از جهان‌بینی ایرانیان است. سال‌هاست پژوهشگران متعدد ایرانی و خارجی به دنبال یافتن الگو یا کهن‌الگویی برای باغ ایرانی هستند. برای مدت‌ها الگوی «چهارباغ» به عنوان الگوی باغ ایرانی در جهان معرفی شده بود؛ الگویی هندسی که با تمسّک به جهان‌بینی چهاربخشی کتب کهن به دنبال انطباق آن با الگو و جهان‌بینی ایرانیان و بهشت موعود به ویژه در دوران اسلام، تفکر شکل‌دهنده به تقسیم چهارتایی در باغ ایرانی را توجیه و به عنوان کهن‌الگوی اصیل برای باغ ایرانی معرفی کنند. با گسترش مطالعات و انطباق فضایی میان این الگو و نمونه‌های متنوع باغ ایرانی، الگوی «چهارباغ» به عنوان کهن‌الگویی برای تمام باغ‌های ایرانی مورد تشکیک قرار گرفت. مطالعات سال‌های اخیر پژوهشگران عموماً ایرانی نشان می‌دهد که فراتر از تقسیم چهارتایی، باغ ایرانی باغی محوری است که در آن یک محور به عنوان محور اصلی نقشی بنیادی در شکل‌گیری هندسه باغ ایرانی بازی می‌کند. این نوشتار با پذیرش و اثبات الگوی تک‌محوری در باغ ایرانی تکیه بر تحلیل هندسی باغ‌های ایرانی و نظریات صاحب‌نظران و انطباق جهان‌بینی ایرانی و الگوی هندسی تک‌محوری، به دنبال خوانش احساس زیست انسان ایرانی و فهم اوست که شکل‌دهنده باغ ایرانی با حاکمیت یک محور فضایی غالب است. نتایج این نوشتار با رسمیت دادن به الگوی باغ ایرانی مبتنی‌بر شکل‌گیری محور اصلی که بین کوشک و ورودی اصلی شکل گرفته و مسیر حرکت از ورودی به سمت کوشک را تعریف می‌کند. انطباق این الگو با جهان‌بینی ایرانی را براساس حرکت از ظلمات به نور و تقسیمات سه‌گانه متعاقب آن نشان می‌دهد.

Iranian Worldview and Axial Pattern in Persian Garden

Persian Garden, as one of the most significant achievements of Iranian civilization in the world, is a reflection of Iranian worldview. During various epochs of time, numerous Iranian and foreign scholars have sought to attain a pattern or archetype in Persian garden. For a long time, Chāhār Bāgh has been globally recognized as the prevalent pattern in Persian garden; a geometric pattern, which tries to be adapted to Iranian worldview and the promised paradise introduced in Islam on the basis of the quadruple worldview. This geometric pattern aims at justifying the formation of the quadruple division in Persian garden and introducing it as the original archetype of Persian garden.The development of studies on the spatial adaptation of this pattern and the various types of Persian garden, doubts that Chāhār Bāgh pattern is the archetype of all Persian gardens. Recent studies of mostly Iranian researchers reveal that Persian garden is an axial garden rather than a quadruple divided garden, where the main axis plays a fundamental role in formation of its geometry. The results of this paper recognize that the formation of Persian garden pattern is based on the formation of the main axis which defines and configures a direction from the entrance to the pavilion. The adaptation of this pattern to the Iranian worldview is based on the movement from darkness to light and its subsequent triple division.