نگاهی به تاریخ‌نگری آیت‌الله سید محمدباقر صدر؛ واکاوی کاربرد روش استقرا در کشف سنت‌های الهی تاریخ

مقالۀ حاضر به بررسی دیدگاه آیت‌الله سید محمدباقر صدر به تاریخ از دو حیث روشی و جوهری پرداخته است. شهید صدر در کتاب اقتصاد ما روش‌های آزمایشگاهی استقرا را آن‌گونه که دانشمندان علوم طبیعی از آن استفاده می‌کنند در پژوهش تاریخی، غیر قابل اعمال می‌داند؛ اما در کتاب مدرسۀ القرآنیه ضمن توجه به تفاوت تاریخ با سایر علوم، بر امکان انجام پژوهش علمی در حوزۀ تاریخ با استفاده از استقرای تاریخی تصریح می‌کند. این مقاله مدعی است که حلقۀ وصل دو دیدگاه را باید در کتاب مبانی منطقی استقرا جست‌وجو کرد. با این توضیح که نخست، علم از نظر شهید صدر، همان شناخت یقینی است و روش استقرا آن‌گونه که مکتب ذاتی شناخت آن را توضیح می‌دهد، در حوزه‌های پژوهشی گوناگون (از طبیعت تا تاریخ) می‌تواند تولید معرفت یقینی کند؛ دوم، استقرا همان استدلالی است که طی آن امر عام را می‌توان از امور خاص استخراج کرد و استخراج سنت‌ها یا قوانین تاریخی از رویدادهای تکینه نیز نوعی استخراج امر عام از امر خاص محسوب می‌شود؛ سوم، شهید صدر همۀ انحای مختلف استنتاج استقرایی را مستلزم امکان دخالت در پدیده‌ها نمی‌داند. در پژوهش تاریخی امکان استقرا بر مبنای مشاهدۀ درزمانی وجود دارد؛ بنابراین می‌توان ادعا کرد که از این سه جهت بوده است که شهید صدر روش استقرای تاریخی را برای فهم سنت‌ها و قوانین تاریخ قابل استفاده می‌داند. پس از این بحث روش‌شناسانه، به تشریح دیدگاه ایشان دربارۀ ویژگی‌ها، محدوده و صورت‌های سنن تاریخ و نیز به دلایل اهمیت آگاهی انسان به سنت‌های مقرر تاریخی و وابسته‌بودن اِعمال فاعلیت انسان در تاریخ باتکیه‌بر چنین معرفتی پرداخته شده‌ است.

a review of ayatollah sayyid muhammad baqir al-sadr’s philosophy of history: an analysis of inductive methodology in discovering divine historical laws

this paper examines ayatollah sayyid muhammad baqir al-sadr’s perspective on history through methodological and substantive point of view. in iqtisaduna (our economy), sadr argues that the inductive laboratory methods used in the natural sciences cannot be applied to historical research. in al-madrasah al-qur’aniyyah (the quranic school), while acknowledging that historical science is different from other sciences, he affirms the possibility of scientific historical research using historical induction. this study assumes that the logical connection between these two positions can be found in his logical foundations of induction, where he proposes three key arguments: first, sadr equates science with certain knowledge (ma’rifah yaqiniyyah) and claims that induction - as explained in his theory of intrinsic knowledge (maktab al-dhati lil-ma’rifah) - can lead to certain knowledge in all fields of research (from nature to history). second, induction inherently involves the deduction of universal principles from particular cases, which makes the deduction of historical laws/sunnah from singular events a valid form of this deduction. third, sadr claims that not all inductive inferences require experimental manipulation; historical induction can also work through diachronic observation. the paper subsequently elaborates on sadr’s views regarding the characteristics, scope, and manifestations of historical laws (sunan al-tarikh), emphasizing why human awareness of these divinely ordained laws is essential for meaningful historical agency.