واکاوی نگرش انسان‌شناسی دینی در متون تاریخی ثقفی کوفی و قزوینی رازی

انسان‌شناسی دینی به‌منزلۀ رویکردی میان‌رشته‌ای، جایگاه انسان را در نسبت با آموزه‌های الهی بررسی می‌کند. این مفهوم در سنت امامیه، به‌ویژه از منظر انگارۀ «انسان کامل» و پیوند آن با نظام دینی، صورتی متمایز یافته است. پژوهش حاضر با روش توصیفی‌تحلیلی می‌کوشد به این پرسش پاسخ دهد که بازتاب انسان‌شناسی دینی در دو متن شاخص امامیه یعنی الغارات تالیف ابراهیم‌بن‌محمد ثقفی کوفی (283 ق) و النقض نوشتۀ عبدالجلیل قزوینی رازی (560 ق) چگونه صورت‌بندی شده است. با وجود تفاوت در مشرب فکری این دو مولف ثقفی به‌عنوان محدث و قزوینی به‌عنوان متکلم هر دو تاریخ را به‌مثابۀ ابزاری برای بازنمایی سیمای انسان دینی و دفاع از هویت شیعی، در سه محور مشترک به کار گرفته‌اند: هویت‌سازی مبتنی‌بر عقل و اخلاق، بهره‌گیری از روایت‌های تاریخی، و تعامل با زمینه‌های اجتماعی. تاکید الغارات بر انسجام اخلاقی و گرایش النقض به تقریب مذهبی، از گذار گفتمان امامی به‌سوی نگرشی تعامل‌گرا حکایت دارد. در این چهارچوب، انسان کامل موجودی چندبُعدی است که از رهگذر عقل، اخلاق و شریعت، نقش اصلاح‌گرانه‌ای در جامعه ایفا می‌کند. مولفان باتکیه‌بر عقلانیت، دو مسیر مکمل را ترسیم کرده‌اند: مسیر درون‌دینی با تثبیت هویت شیعی و مسیر برون‌دینی با گرایش به دیالوگ چندفرهنگی. از منظر آنان، تاریخ نه صرفاً روایتی از رخدادها، بلکه ابزاری معرفتی برای تبیین ارزش‌های انسانی و نجات‌بخش تلقی می‌شود و در این میان، مفهوم «انسان کامل» به‌عنوان الگویی جامع از کمال انسانی در منظومۀ معرفتی امامیه جایگاهی محوری می‌یابد.

an analysis of the religious anthropology perspective in the historical texts of thaqafi, kufi, and qazvini razi

as an interdisciplinary approach, religious anthropology examines the position of man in relation to the divine teachings. this concept has found a distinct form in the imami tradition, especially from the point of view of the idea of the &perfect man& and its connection with the religious system. using a descriptive-analytical method, the present study attempts to answer the question of how the reflection of religious anthropology is formulated in two important imami texts, namely al-gharat by ibrahim ibn muhammad thaqafi kufi (283 ah) and al-naqz by abdul jalil qazwini razi (560 ah). despite the difference in the intellectual orientation of these two authors, thaqafi as a hadith scholar and qazwini as a theologian, both used history as a tool to present the image of the religious man and defend shi’i identity on three common axes: identity- formation based on reason and ethics, use of historical narratives, and interaction with social contexts.  al-gharat’s emphasis on moral coherence and the tendency of negation towards a religious approximation indicate the transition of the imami discourse towards an interactionist perspective. in this framework, the perfect human being is a multidimensional being who plays a reforming role in society through reason, morality and sharia. the authors based on rationality have outlined two complementary paths: the intra-religious path with the consolidation of shiite identity and the extra-religious path with the tendency towards multicultural dialogue. in their view, history is not simply a narrative of events, but an epistemological tool for explaining human and saving values, and meanwhile the concept of “perfect man& as a comprehensive model of human” perfection occupies a central place in the imamiyya epistemological system.