تحلیل و تبیین گفتمان خویشکاری در متون تاریخ‌نگاری و ادبی نیمۀ اول قرن هفتم هجری (مطالعۀ موردی؛ جهان‌گشای جوینی، بوستان و گلستان سعدی)

از ویژگی‌های نظام ملک‌داری ایرانی، باورمندی به نظم و سامان‌مندی امور اجتماع براساس قانون «اشه» و نظام «خویشکاری» است. این امر در همۀ ادوار تاریخ ایران الگوی کارآمدی برای سیاست‌ورزان و حکومتگران به شمار می‌رفت، اما در مواقعی‌ و بنا به دلایلی چون هجوم اقوام انیرانی به ایران، این ساختار با چالش جدی مواجه می‌شد. در چنین شرایطی نخبگان ایرانی سعی در بازآفرینی و آموزش الگوی ازدست‌رفته به فرمانروایان جدید را داشته‌اند. با تهاجم مغولان در آغاز سدۀ هفتم هجری نیز بسیاری از ساختار‌ها و انتظام امور اداری‌‌سیاسی از بین رفت. در این پژوهش با شیوۀ توصیفی‌تحلیلی و به استناد منابع کتابخانه‌ای تلاش می‌شود تا به این پرسش پاسخ داده شود که در چنین برهۀ زمانی توجه به اصل خویشکاری به‌منظور احیای انتظام امور جامعه در اندیشه و آثار عطاملک جوینی و سعدی شیرازی چه جایگاهی داشته است. یافته‌های تحقیق حاضر نشان می‌دهد که دغدغۀ اصلی جوینی و سعدی در این مرحله از تاریخ ایران پیدایی بی‌نظمی و ازهم‌گسیختگی ساختارهای موجود جامعه است که بخش چشمگیری از آن در نتیجۀ ناآگاهی و بی‌توجهی حکام و کارگزاران مغول به نظام خویشکاری به‌ وجود آمده است؛ لذا ایشان تلاش کرده‌اند تا با خلق آثار تاریخی و ادبی، ضمن ارائۀ توصیه‌ها و اندرزها به حاکمان و نیز معرفی الگوهای موفق فرمانروایی، به‌نوعی درصدد اصلاح نابسامانی‌ها برآیند.

analysis and explanation of khish-kari discourse in historical and literary texts of the first half of the 7th century ah(case study of juwayni’s jahan-gusha, sa`di’s bustan gulestan)

one of the characteristics of the iranian real estate system is the belief in the order and organization of social affairs based on the asha law and the khish-kari system. this was an effective model for politicians in all periods of iran’s history. but in times like the invasion of an- irani tribes, this structure was challenged. in such a situation, the iranian elites have tried to recreate and teach the lost model to the new rulers. with the invasion of the mongols in the 7th century, many infrastructures and administrative and political affairs were destroyed. in this research, with a descriptive-analytical method and citing library sources, an attempt is made to answer the question that at this point, what was the position of paying attention to the principle of khish-kari to restore the orderliness of society’s affairs in the thought and works of juwayni and sa`di? the findings of the present research show that the main concern of juwayni and sa`di at this stage of iran’s history is the disorder and disintegration of the existing structures of society, which is partly a result of the ignorance and inattention of the mongol rulers and agents to the khish-kari system. therefore, by creating historical and literary works, while providing pieces of advice and instructions as well as introducing successful models of rulership, they have tried to reform the anarchists in a way.