تاریخ‌نگاری مصطفی فاتح؛ رویکرد فاتح به نقش نفت در توسعه و عدم توسعۀ ایران

تاریخ‌نگاری نفت از دل حوادث و رویدادهای دهۀ 1320شمسی و افزایش نقش نفت در دگرگونی جامعه و گسترش استعمار نفتی تولد یافت. مصطفی فاتح کارگزار رده‌بالای شرکت نفت انگلیس و ایران، با نگارش اثر پنجاه سال نفت ایران گامی مهم در رشد و اعتلا تاریخ‌نگاری نفت در دورۀ پهلوی برداشت. پژوهش حاضر بر اساس روش تحلیل مضمون و تفسیر روایت‌‌های تاریخی به این پرسش پاسخ می‌دهد که رویکرد تفکر تاریخی فاتح چه سمت‌وسویی دارد، تاریخ‌نگاری او چه ویژگی‌هایی دارد و به‌عنوان کارگزار رده‌بالای شرکت نفت انگلیس و ایران چه رابطه‌‌ای بین نفت و توسعۀ جامعه ایران برقرار می‌‌کند؟ این نوشتار بر این فرضیه استوار است که فاتح نقش دوگانۀ مثبت و منفی بر نفت دارد. او نفت را منبع مهم ثروت و عامل سرمایه‌گذاری گسترده و پیشرفت و از طرفی عامل توسعه‌نیافتن جامعۀ ایران می‌داند و علت آن را طبقات حاکم فاسد و نخبگان غافل و وابسته به دولت معرفی می‌کند. دیدگاه تاریخ‌نگارانۀ او بر این فرض است که کشورهای استعماری عامل عقب‌ماندگی دولت‌‌ها و ملت‌‌های نفتی است، ولی مورخ در معرفی انگلیس به‌عنوان عامل استعمار، مصلحت‌اندیشی کرده و جایگاه سیاسی‌‌اش بر بینش تاریخی او چیرگی یافته است. فاتح در نقش منفی دولت انگلیس به‌عنوان عامل اصلی عدم توازن توسعه و نفت در جامعۀ ایران ملایم‌تر و پنهان‌‌کارانه‌تر عمل کرده است. او با بهره‌گیری از روش برجسته‌‌سازی نقش منفی افراد داخلی و خارجی، نقش دولت انگلیس در توسعه‌‌نیافتن ایران را به حاشیه ‌‌رانده است. می‌‌توان تاریخ‌نگاری فاتح را تاریخ‌نگاری شرکتی- نفتی نام نهاد.

historiography of mustafa fateh, fateh’s approach to therole of oil in the development and non‌‌_ development of iran

oil historiography emerged from the events of the 1320s and the increasing role of oil in the transformation of society and the spread of oil colonialism. mostafa fateh, a high-ranking representative of the anglo-iranian oil company, made an important contribution to the development and promotion of oil historiography during the pahlavi period with his the book fifty years of iranian oil. based on the method of thematic analysis and interpretation of historical narratives, this study answers the question of the direction of fatih’s historical thinking, what are the characteristics of his historiography, and what was his role as a high-ranking representative of the anglo-iranian oil company. this article hypothesis that fatih plays a double positive and negative role in relation to oil. he considers oil as an important source of wealth and the cause of extensive investment and progress, and on the other hand, the cause of underdevelopment of iranian society, and the reason is the corrupt ruling classes and elites who are inattentive and dependent on the government. the historian’s view is based on the assumption that the colonial countries are the cause of the backwardness of the oil states and nations, but the historian has introduced england as the representative of colonialism, and its political position has dominated its historical vision. fateh has presented the negative role of the british government as the main cause of the imbalance between oil and development in iranian society more gently and covertly. by emphasizing negative role of domestic and foreign populations, he marginalizes the role of the  british government in iran’s underdevelopment. fatih’s historiography can be described as “corporate-oil historiography.”