مطالعۀ تطبیقی تاریخ پیشدادیان در جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ

در میان تاریخ‌نامه‌‌های متعددی که در دورۀ ایلخانی، تاریخ پیشدادیان را روایت کرده‌‌اند، جامع‌‌التواریخ رشیدالدین ویژگی‌‌های منحصربه‌فردی دارد که در آثار پیشینیان دیده نمی‌‌شود. یک قرن پس از رشیدالدین، حافظ ابرو به تقلید از او مجمع‌‌التواریخ را با حجمی بسیار بزرگ‌‌تر تدوین کرد. این مقاله بر اساس مطالعۀ کتابخانه‌‌ای و به‌‌شیوۀ تفسیری‌تاریخی و نسخه‌‌شناختی به تطبیق این دو اثر با تمرکز بر بخش پیشدادیان می‌‌پردازد. این نوشتار به‌‌دنبال شناسایی منابع رشیدالدین و حافظ ابرو و نیز تحلیل و تطبیق ساختار این بخش از کتاب آن ها با یکدیگر و نیز تاریخ‌نامه‌‌های متقدم است. برای شناسایی منابع استفاده‌شدۀ آنان، علاوه بر شاهنامه، آثار دوازده مورخ از سدۀ چهارم تا هشتم هجری قمری بررسی شد. یافته‌‌ها نشان می‌‌دهد که رشیدالدین از الگوی طبری پیروی کرده که تاریخ شاهان را در میانِ قصص پیغمبران روایت می‌‌کند، اما او نخستین مورخی است که کتابش را بر اساس چهار طبقۀ شاهان ایران به چهار «طبقه» فصل‌‌بندی کرده است. حافظ ابرو الگوی دیگری برگزیده که تواریخ پادشاهان و پیغمبران را به‌‌صورت تفکیک‌‌شده نقل می‌‌کند، ولی آن را با ساختار ابداع‌‌شدۀ رشیدالدین درآمیخته و کتابش ساختاری نظام‌‌مندتر یافته است. در مقایسه با آثار متقدمان، ساختار جامع‌‌التواریخ و مجمع‌‌التواریخ به‌‌گونه‌‌ای است که اهمیت پادشاهان را بیشتر از پیامبران جلوه می‌‌دهد.

A Comparative Study of the History of Pishdadian in the Jami’ al-tawarikh and the Majma’ al-tawarikh

Among the numerous chronicles that have narrated the history of the Pishdadian during the Ilkhanid period, Rashid alDin’s Jami‘ altawarikh has unique features that are not found in the works of his predecessors. A century after Rashid alDin, Hafizi Abru, imitating him, compiled the Majma‘ altawarikh in a much larger volume. This paper seeks to identify the sources of Rashid alDin and Hafizi Abru, as well as to analyze and compare the structure of this part of their book with each other, as well as earlier chronicles. To identify the sources used by them, in addition to the Shahnameh, the works of twelve historians from the tenth to the fourteenth century were examined. Although Rashid alDin follows the model offered by Tabari, who narrates the history of kings during the stories of the prophets, he is the first historian to divide his book into four chapters based on the four classes of Persian kings. Hafizi Abru has chosen another model, in which the histories of the kings and prophets were narrated separately, but he combined it with the structure invented by Rashid alDin, and thus his book has a more systematic structure. Compared with the earlier works, the structures of the Jami‘ altawarikh and the Majma‘ altawarikh are so that they emphasize the importance of kings over prophets.