استفاده از شعر به‌مثابۀ منبع تاریخی؛ بررسی مقایسه‌ای تاریخ‌نگاری‌ روادیان آذربایجان در دیوان قطران تبریزی و منابع تاریخی اسلامی

پژوهش حاضر با بررسی مقایسه‌ای نحوۀ روایت تاریخ روادیان در منابع تاریخی و دیوان قطران تبریزی، شاعر دربارِ شماری از فرمانروایان این سلسله، به بررسی تطبیقی این روایت‌ها در یک دورۀ تاریخی مشخص می‌پردازد. مسئلۀ اصلی این پژوهش، نشان‌دادن اهمیت روایت شاعرانۀ قطران برای تکمیل، توسعه و تصحیح گزارش‌های منابع تاریخی از دورۀ روادیان است. با توجه به دوری آذربایجان از مرکز خلافت عباسی و استقلال نسبی روادیان از آل‌بویه و سلجوقیان، روایت منابع تاریخی از آن ها کوتاه، مقطعی و فاقد پیوستگی زمانی و مکانی است. افزون بر آن، این روایت از حوزۀ سیاسی و نظامی فراتر نمی‌رود و تنها مقاطعی را در بر می‌گیرد که بخشی از وقایع روادیان به عباسیان، آل‌بویه و سلجوقیان پیوند می‌یابد. برخلاف روایت منابع تاریخی، قطران تبریزی گزارشی از روادیان ارائه می‌دهد که دارای پیوستگی زمانی در حدود نیم قرن است. همچنین در گزارش او شخصیت‌های بیشتری از این سلسله گنجانده شده‌اند که در منابع تاریخی وجود ندارند. روایت قطران به تبار و طایفۀ روادیان اشاره نمی‌کند، اما به بخشی از تاریخ فکری، فرهنگی و اجتماعی آذربایجان در دورۀ روادیان می‌پردازد که در روایت منابع تاریخی وجود ندارد و حلقۀ مفقودۀ آن دوران محسوب می‌شود. روایت قطران از تاریخ روادیان هرچند در بخش‌هایی با گزارش منابع تاریخی مشابه و موید آن هاست، اما بخش اعظم آن به چالش کشیدن روایت منابع تاریخی و نشان‌دادن کاستی‌های آن است. این روایت معاصر و مستقیم تا حدودی می‌تواند امکان راستی‌آزمایی روایت منابع تاریخی را فراهم کند که عمدتاً با فاصلۀ زمانی و مکانی زیادی از آن دوره نوشته شده‌اند. بررسی مقایسه‌ای روایت دیوان قطران تبریزی و منابع تاریخی نشان می‌دهد که ادبیات و به‌ویژه شعر شاعران معاصر فرمانروایان می‌تواند به‌عنوان یک منبع مستقل و دست اول در پژوهش‌های تاریخی به کار گرفته شود و بخشی از کاستی‌ها و خلاهای موجود در روایت منابع تاریخی را پر کند. از این زاویه، شاعران، هویت مستقلی از مورخان دارند و گزارش آن ها از وقایع تاریخی هم ویژگی‌های خاص خود را دارد، اما در تفسیری وسیع‌تر از تاریخ، می‌توان آنان را هم در زمرۀ مورخان قرار داد و اشعارشان را نیز همچون روایتی منظوم از تاریخ در کنار روایت منابع تاریخی بررسی کرد.

The Use of Poetry as a Historical Source: A Comparative Study of Ravadians of Azerbaijan’s Historiography in Qatran Tabrizi’s Volume of Poetry and Islamic Historical Sources

The present study compares the Rawadids’ history in the Islamic historical sources and the Divan of Qatran, the poet of the court of this dynasty’s rulers. The main issue of this research is to show the importance of Qatran poetic narration for completing, developing, and correcting the reports of historical sources from the period of Rawadids.Due to the distance of Azerbaijan from the center of the Abbasid caliphate and the relative independence of the Rawadids from the Buyids, the narration of historical sources about them is short and crosssectional and lacks temporal and spatial continuity. This narration does not go beyond the political and military spheres and covers only the times when part of the events of the Rawadids is linked to the Caliphate or the Buyids and the Seljuks. Contrary to historical sources, Qatran provides a narrative report that has a halfcentury continuum. His report includes characters from this dynasty that do not exist in historical sources. Although Qatran does not refer to the lineage and clan of the Ravadids, his poems deal with a part of their intellectual, cultural, and social history that does not exist in the narration of historical sources. Much of Qatran’s narrative of the history of the Ravadids challenges the narrative of historical sources and shows their numerous flaws and shortcomings. This contemporary and direct narrative can to some extent provide the possibility of verifying the narration of historical sources that have been written mainly within a temporal and spatial distance from that period.