تبیین مولفه‌های تاریخ‌نگاری عباس زریاب‎ خویی

در قرون معاصر پیشرفت‌های عقلی بشر و تحولات بینشی و روشی علوم مختلف، متفکران حوزۀ تاریخ را نیز به تکاپو واداشت تا به بازتعریف هویتی و علمی این دانش بپردازند. این تحولات از غرب آغاز شد و پس از چالش‌های فراوان و ایجاد مکتب‌های تاریخ‌نگاری نوین به‌ تثبیت شان و جایگاه علم تاریخ در میان علوم دیگر منتهی شد. مورخان ایرانی نیز از این پیشرفت‌ها دور نماندند و درصدد انتقال اندیشه‌های جدید برآمدند که برآیند دستاوردهای ایشان، تاریخ‌نگاریِ ایران معاصر را به‌ تعبیری، در مرحلۀ ‌گذار از تاریخ‌نگاری سنتی به‌ مدرن قرار داده است. ازجملۀ این تاریخ‌‌پژوهان در محافل دانشگاهی، عباس زریاب ‌خویی است که در میان آثار تاریخی او می‌توان نشانه‌هایی از تاریخ‌نگاری علمی مشاهده کرد. مسئلۀ محوری پژوهش حاضر بررسی و نقد روش‌شناختی تاریخ‌نویسی زریاب ‌خویی و تبیین مولفه‌های تاریخ‌نگاری او با ارائۀ مصداق‌هایی روشن و دقیق است. به‌ نظر می‌رسد این تاریخ‌پژوه، گام‌های خوبی در کاربست اصول تاریخ‌نگاری علمی در آثار خود برداشته و با ترکیبی از رویکردهای علمی، عقلی و انتقادی به دنبال آن است از برخی روایت‌های تاریخی و دیدگاه‌های سنتی، تبیینی تازه ارائه کند. ازجمله مولفه‌‌های تاریخ‌نگاری زریاب می‌توان به ‌جرح و تعدیل سخت‌گیرانۀ روایت‌ها، نقد تاریخ بنیادی مستشرقان، بی‌طرفی در تحلیل‌های تاریخی تا حد امکان، بهره‌گیری از دستاوردهای سایر علوم و تلاش در جهت ارائۀ تصویری چندساحتی از پدیده‌های تاریخی اشاره کرد. البته او در برخی موارد نیز کماکان پا را از دایرۀ تاریخ‌نگاری توصیفیِ سنتی فراتر ننهاده است. ازاین‌رو شاید بتوان به تعبیری او را مورخی نوسنت‌‌گرا توصیف کرد.

Explaining ʿAbbās Zaryāb Khoii’s Historiography Components

In the new centuries, human beings’ intellectual progress and the insightful and methodical developments of various sciences also made the thinkers in history redefine this knowledge’s identity and science. These developments began in the West. After many challenges and the creation of new historiography schools, it led to establishing the science of history’s prestige and position among other sciences. Iranian historians did not shy away from these developments. So, Iranian historians sought to transfer new ideas by putting contemporary Iranian historiography in the transition from a traditional to a modern mode. One of these historians in academic circles is ʿAbbās Zaryāb Khoii, among whose historical works see scientific historiography signs. The present study mainly aims to critique Zaryāb Khoii’s methodological historiography and explain his historiography’s components by providing clear and precise examples. It seems that this historian has taken reasonable steps in applying the principles of scientific historiography in his works and, with a combination of scientific, intellectual, and critical approaches, seeks to provide a new explanation of some historical narratives and traditional views. Among Zaryāb Khoii’s historiography components are the rigorous modification of narratives, the critique of Orientalists’ essential history, the neutrality of historical analysis as much as possible, using other sciences’ achievements, and the attempt to present a multifaceted picture of historical phenomena. Of course, in some cases, he still has not gone beyond the scope of traditional descriptive historiography. Hence, perhaps, he can be described as a neoclassical historian.