یک رویداد، یک مورخ، سه روایت تحلیل انتقادی روایت‌های کسروی از قیام شیخ محمد خیابانی

قیام‌‌های‌‌ پسامشروطه موضوع خوبی برای اظهارنظرها و روایت‌‌های متفاوت، متعارض و متقارب فعالان و ناظران سیاسی است. هریک از آنها از زاویۀ ‌‌دید، ساخت‌ ذهنی، ایدئولوژی، مصالح گروهی و ملی بدان نگریسته و قضاوت کرده‌‌اند. یکی از مهمترین فعالان عرصۀ روایت‌‌نگاری قیام خیابانی، سیداحمد کسروی است که از او، دو روایت تاریخ‌‌نگارانه و یک خاطره‌‌نگارانه باقی‌‌ مانده ‌‌است. این مقاله درصدد است با بهره‌‌گیری از رویکرد تحلیل انتقادی روایت مایکل تولان، به کالبد شکافی روایت‌‌های سه‌گانۀ کسروی و آبشخور فکری و سیاسی او از قیام خیابانی بپردازد. روایت نخست کسروی دارای دو سطح تحلیل است: سطح‌ اول، تحلیل جامعه‌شناختی‌تاریخی است، او با مشروطه‌‌خواهی آذربایجانیان، آزادی‌خواهی آنان و فعالیت حزب دموکرات و زمینه‌‌های قیام ایشان رویکردی همدلانه دارد؛ سطحی دیگر، رویکرد روان‌شناسی فردی و انگیزه‌شناسانه است که تحلیلی بدبینانه و تقلیل‌‌گرایانه از خیابانی و قیام او ارائه می‌‌دهد. هرچند کسروی خود مدعی است که رویکرد تاریخی به‌‌واقعه دارد و از رویکرد سیاسی دور است؛ اما دو سطح نگرشی تحلیلی و روایی او نشان می‌‌دهد تحت ‌‌تاثیر نگرش اندیشه‌‌های میهن‌دوستی است و نگران از دخالت بیگانگان. در زمان نگارش این متن(1302)کسروی مورخی نامدار نیست. اما در روایت‌‌ دوم، که در تاریخ هجده‌‌ سالۀ آذربایجان آمده، قیام را گام مهمی در فعالگری مثبت و مشروطه‌‌خواهانۀ خیابانی دانسته است. در روایت سوم که خاطره‌نگارانۀ صرف است، در دو روایت پیشین تجدید نظرکرده، در سطح انگیزه‌‌شناسانۀ فردی نیز در تمجید از خیابانی قلم‌‌ زده‌‌ است. تغییر مکانی یعنی مهاجرت کسروی از تبریز به‌‌تهران، گذر از وضعیت تاریخ‌‌نگارانۀ مبتدی به ‌‌تاریخ‌‌نگاری حرفه‌‌ای، گذر از میهن‌دوستی به ملی‌‌گرایی معتدل، سپس به ملی‌‌گرایی تندروانه، فروکش‌‌کردن احساسات ‌‌رقیبانه و... زمینه‌ها‌یی بود که کسروی را واداشت تا در سه مقطع زمانی سه روایت متفاوت ارائه ‌‌دهد.

An Event, A Historian, Three Narrations: A Critical Analysis of Kasravi’s Narratives of the Uprising of Sheikh Mohammad Khaybani

PostConstitutional uprisings are a good subject for different, conflicting and sympathetic comments and narratives of political activists and observers. Each of them has looked at it from the point of view, mental structure, ideology, group and national interests. One of the most prominent activists in the narrative of the street uprising is Sayyid Ahmad Kasravi, of whom there are two historical and one personal narrative left. This article seeks to dissect Kasravi’s trilogy of narratives and his political sources by utilizing the critical analysis approach of Michael Tulane’s narrative.   Kasravi’s first narrative has two levels of analysis: Level one is a sociologicalhistorical analysis; he has a mixed approach to the constitutionalism of the Azerbaijanis, their freedom and the activities of the Democratic Party and the fields of the uprising. Another level is the individualistic and motivational approach to psychology that provides a pessimistic and reductionist analysis of the street and its rise. Although Kasravi himself claims to have a historical approach and is far from a political one, his two levels of analytical and narrative attitudes show that he is influenced by attitudes of patriotism and concerned about foreign interference. At the time of writing this text (1302 AH) Kasravi is not a famous historian. But in the second narrative, which has been told in 18year History of Azerbaijan, it has seen the uprising as an important step in a positive and constitutional street activism. In the third narrative, which is purely memoirical, he has revised the earlier narratives, there is also an individual motivational level in the affirmation of the street. The shift means Kasravi’s migration from Tabriz to Tehran, transition from beginner to professional historiography, transition from patriotism to temperate nationalism, later to radical nationalism, subversion of rival feelings, and so on, were the context that prompted him to present three different narratives over three periods.