نقدی بر کفایت معنایی واژه‌ «تربیت»، و ارائه‌ بدیل‌هایی برای آن

مفاهیم تربیتی در قرآن، روایات و در طول تاریخ تربیت اسلامی، ذیل واژه‌های مختلفی مطرح شده‌اند. با ‌وجود این، امروزه «تربیت» یکه‌تاز واژگان ذیل مفاهیم مربوط به ‌رشد و تعالی انسان شده‌ است؛ و مفاهیم تربیتی به‌ناچار در قالب تنگ این واژه به‌ حصار آمده‌اند. در این پژوهش با روشی انتقادی، کفایت معنایی واژه «تربیت» در دو محور معنای لغوی، و هویت تاریخی این واژه بررسی می‌شود و سپس دو واژه «تزکیه» و «تادیب» به‌عنوان بدیل‌های واژه «تربیت» معرفی شده‌اند و مورد تحلیل قرار می‌گیرند. نتایج نشان می‌دهد، از معنای لغوی واژه «تربیت» نمی‌توان مفاهیم بلندی ذیل تعالی انسان استخراج کرد؛ همچنین این واژه در تاریخ اندیشه‌های تربیت اسلامی نیز، در حاشیه بوده ‌است و نقشی محوری نداشته است؛ در صورتی‌که‌ «تزکیه» از نظر معنای لغوی و کاربرد در متون دینی از غنای بیشتری نسبت به ‌واژه «تربیت» برخوردار است؛ چنانچه در قرآن، به‌جای عبارت «تعلیم و تربیت»، عمدتاً از «تعلیم و تزکیه» استفاده شده ‌است. همچنین «تادیب» نیز در مقایسه با «تربیت»، از هویت تاریخی متقن‌تری برخوردار ‌است و توانسته ‌است در حدود دوازده قرن، تک‌واژه‌ مسلط در متون تربیت اسلامی باشد.