اختیار تعمیم‌یافته و بسیط در تحول اخلاقی

عوامل و موانع تحول در اخلاق از مسائل مهم علم اخلاق و تربیت به‌شمار می‌رود. در این بین، آنچه کمتر بدان توجه شده ویژگی‌ اثرگذاری‌ عنصر «اختیار» است. عمل اختیاری انسان را می‌توان در قالب «عمل صالح» در قرآن تحلیل کرد. فارغ از عوامل اولیه‌ ایجاد انگیزه برای یک عمل صالح، مانند آموزش و تربیت، آنجه در تداوم یک رفتار اخلاقی و نیز تعمیم‌پذیری آن به سایر صفات اخلاقی موثر است ویژگی ارادی بودن و از روی اختیار انجام دادن یک عمل اخلاقی است. نتایج حاصل از این مقاله نشان می‌دهد که انجام اختیاری اعمال صالح از یک سو، به تقویت و تداوم همان عمل منجر می‌شود؛ و از سوی دیگر، اراده‌ عادت شده‌ دست‌کم‌ در برخی صفات اخلاقی، به سایر صفات توسعه می‌یابد؛ یعنی دارنده یک صفت‌ اخلاقی خاص، در صورت تکرار و تداوم، سایر صفات اخلاقی را هم به سوی خود جلب خواهد کرد. تعمیم‌پذیری اختیار، شامل تحول منفی در صفات ضداخلاقی نیز می‌شود. برای مثال، صفت صالح «ذکر» و «هوای نفس» به‌عنوان مصادیق هر دو گروه بررسی شده است. پژوهش‌های سابق، قرآن و عمدتاً تفاسیر در این زمینه مطالعه و تحلیل شده است.