تحلیل بصری نقشه‌ های جغرافی دوره اسلامی (موردپژوهی نسخه‌ خطی ‌المسالک و الممالک موجود در کتاب ‌خانه و موزۀ ملی مَلِک)

نقشه و نقشه‌نگاری موضوعاتی کهن در تمدن اسلامی است. نقشه‌های جغرافیایی دورۀ اسلامی، همواره از منظر پژوهشگران علومی چون جغرافیا و تاریخ تحلیل و بررسی شده‌اند، اما به‌ لحاظ زیبایی ‌شناسی عناصر تصویری و نوشتاری، کمتر مورد توجه بوده‌اند. پژوهش حاضر به‌منظور تعیین ویژگی‌ها و ارزش‌های بصری نقشه‌های جغرافیایی در جهان اسلام، با تمرکز بر نقشه‌های نسخه‌خطی المسالک و الممالک موجود در کتاب‌خانه و موزۀ ملی ملک، صورت گرفته است. روش استفاده‌ شده توصیفی ـ تحلیلی بوده و اطلاعات ضروری تحقیق با به‌کارگیری روش‌های کتاب‌خانه‌ای و مشاهده، جمع‌آوری شده است. مهم‌ترین یافته‌ پژوهش حاضر این است که عناصر بصری این نقشه‌ها برای نشان دادن عوامل و مناطق جغرافیایی، ساده‌ شده‌اند. نیز این عناصر از مکاتب نگارگری پیشین و هم‌ عصر خود تاثیر پذیرفته‌اند و از باورهای اصلی حاکم بر مکتب نقشه‌ نگاری بلخی هم متاثر بوده‌اند. این نقشه‌ها را به ‌لحاظ اصول ترسیم و بازنمایی، می‌توان نمونه‌های پیشین نقشه‌های کنونی دانست.

Visual analysis of Islamic geographic maps

Mapping is an ancient subject in Islamic civilization. The geographical maps of the Islamic period have always been analyzed from the perspective of geography and history, but they didn’t receive enough attention in aspect of textual and visual aesthetics. This study aimed to determine the visual features and properties of the Islamic geographic maps, focusing on Masālik and Mamālik manuscripts preserved in Malik National Library and Museum. The method of research is analyticaldescriptive and necessary information has been collected by desk research. The findings from the research shows: (1) the visual elements of these maps are simplified to display geographical regions and phaenomena; (2) these elements have been affected by not only preceding and contemporary miniature schools, but also basic principles of Balkhī mapping school. Considering their principles of representation and drawing, these maps can be considered as former versions of the current maps.