تبیین مسالۀ اقطاع در دورۀ غزنویان (582 351 ق)

اقطاع در اشکال مختلف همواره یکی از شیوه‏های مسلط نظام زمین‏داری، به ویژه در سده‏های نخستین و میانۀ تاریخ ایران بوده‏ است. این نوع زمین‏داری در دورۀ غزنویان به سبب اتکا بر نظام غنیمت‏گیری چندان رواج نیافت. بنابر قاعده، آنگاه ‏که دولت توان نداشت تا مواجب سپاهیان را به نقد پرداخت کند، املاک را به شکل اقطاع واگذار می‏کرد، اما سوال این است که چرا در دورۀ غزنویان متاخر، یعنی از دورۀ سلطان مسعود به‌بعد، به‏رغم دشواری شرایط حکومت در پرداخت مواجب نقدی به سپاهیان، نظام اقطاع رواج نیافت؟ این مقاله با روش توصیف و تحلیل کیفی در پی تبیین نظام اقطاع در دورۀ غزنویان متقدم و پاسخ به پرسش مذکور در دورۀ غزنویان متاخر است. بنابر یافته‏ها، گرچه غزنویان متقدم، نظام اقطاع را تجربه کردند، اما اصلاحات سبکتکین در مناسبات زمین‏داری از تداوم و تثبیت آن جلوگیری کرد، دیگر این‏که سلاطین متاخر غزنوی، با تامین حقوق سپاهیان از مال رعیت، از واگذاری مالکیت زمین به شکل اقطاع جلوگیری کردند.

The iqṭāʿ system in the Ghaznavid period (351-582 AH)

The iqṭāʿ in various forms was a method for land management, especially for centuries in the history of Iran. It was not very popular during the Ghaznavid period due to their dependence on the plunder. The iqṭāʿ rule was that when the government could not pay the troops in cash, it would cede the land to them. Why the iqṭāʿ was not applied even when they had problem in paying the troops during the late Ghaznavid period? This research seeks to answer this question and also to explain the system of iqṭāʿ in the early Ghaznavid period through descriptive and qualitative analysis. The findings show that the early Ghaznavids profited from the iqṭāʿ system, but Sabuktigin’s reform in land management prevented the iqṭāʿ system. The later Ghaznavid sultans replaced it by paying the troops from peasants’ properties.