دو معنای «اصول» و «اختلاف» در «اجزای خط» (در متن‌ها و رساله‌های فارسی مربوط به خوشنویسی از سده‌ی هفتم تا چهاردهم هجری)

در سنت آموزش خوشنویسی در ایران که اینک نیز جریان دارد، برای خوشنویسی دوازده جزو و گاهی به اشتباه دوازده اصل/ قاعده بر می‌شمارند و هنرجو خوشنویسی را بر اساس آموزش عملی مذکور می‌آموزد، اما از رساله های کهن خوشنویسی چنین بر‌می آید که اصول در معنی اجزای دوازده‌گانه امری متاخر است و در طول تاریخ، اصول دو معنای عام و خاص و اجزای غیرثابت داشته است. از سدۀ 4ق به بعد، اصول معنایی عام و ثابت، یعنی وضع هندسی ابن مقله و از اواسط سدۀ 8ق معنای خاص آن، جامع سایر اجزای خوشنویسی آشکار شد. در این سده، عبداللّه صیرفی اجزای هشت‌گانۀ خط را نقل کرد و  مدتی پس از او در تحفه‌ المحبین اجزای شش ‌گانه‌ آمد و در نهایت، در سده‌ی 10ق در آداب‌المشق باباشاه اصفهانی، اجزای تحصیلی خط در دوازده جزو برشمرده شد. این سیر تاریخی به روشنی تغییر اجزا در اصول را می‌نمایاند و نشان می‌‌دهد که این اجزا توقیفی و ثابت نبوده‌اند.

The Two Different Senses of Principles in Calligraphy and Disagreement about Its Components: The Persian Texts about Calligraphy From 13th Century to 21st Century Ad

In the tradition of calligraphy education, which is still alive, the students learn the twelve theoretical components as a basis for the practice. These components are sometimes considered wrongly as principles. A survey on historical sources about caligraphy shows that the concept of the principles in the sense of twelve components is recent: the interpretation of the principles has been altered over the course of history. The concept of principles had a general sense and a specific sense, by the way even its components were variant. From the 10 century AD onwards, the general sense of principles got fixed as  Ibn Muqla's geometric principles; and after the middle of the 14 century AD, the specific sense, i.e. the comprehensive set of other components of calligraphy, emerged. During this century, ʿAbdallāh Ṣayrafī presented its eight calligraphy components, but in Tuḥfat almoḥibbīn, the other treatise on the subject, the components were six. Finally, in the 16th century AD, the twelve components were introduced in the Adab almashq by Bābāshāh Isfahānī.