مالیه و وضع مالی ایران در دوره صدارت حاج میرزا آقاسی

ورشکستگی مالی دولت ایران در پایان دوره سلطنت محمد شاه قاجار (12501264 ق) واقعیتی انکارناپذیر است. با وجود این، چرایی این موضوع همچنان مبهم باقی مانده است. غالب منابع عصر ناصری و همچنین پژوهش های جدید، این وضعیت را ماحصل سیاست ها و اقدامات مالی حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمد شاه دانسته اند. این در حالی است که به‌نظر می رسد عوامل ساختاری و اساسی دیگری در شکل گیری بحران مذکور دخیل بودند. در این زمینه می توان در کنار مشکلات مالی میراث دوره های قبل، از شورش و ناآرامی های اوائل سلطنت محمدشاه، جنگ هرات، قحط سالی و وبا نام برد. پژوهش حاضر با تکیه بر اسناد دیوانی، ضمن بررسی اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران در دوره محمد شاه، عوامل اساسی موثر در ایجاد بحران مذکور را مورد واکاوی قرار داده است. بنا بر یافته های این پژوهش، نه تنها سیاست های مالی حاج میرزا آقاسی عامل این ورشکستگی نبود، بلکه اقدامات او دست کم در برهه ای کوتاه به بهبود اوضاع مالی مملکت منجر شد. با این حال در پی تشدید ناآرامی ها در سال های پایانی حکمرانی محمد شاه و در نتیجه ناتوانی حکومت مرکزی در وصول مالیات و فساد دستگاه مالیه از یک سو، و خروج مسکوکات و افزایش تیول به سبب کمبود نقدینگی از سوی دیگر، کاهش درآمد خزانه و کسری در جمع و خرج را در پایان صدارت آقاسی به دنبال داشت.

Iran's Financial Situation during the Prime Minister Ḥājjī Mīrzā Āqāsī

The financial bankruptcy of the Iranian government at the end of the reign of Moḥammad Shah Qajar (1808 – 1848 AD) is an undeniable fact, which its causes are still unclear. Most sources in the Nasserian era, as well as recent researches, have attributed this situation to the financial policies and activities of Ḥājjī Mīrzā Āqāsī, grand vizier of Moḥammad Shah. However, other structural and fundamental factors appear to have been involved in the formation of this crisis: besides the inherited financial problems, the unrest during the early years of the Moḥammad Shah's reign, the war in Herat, famine, and cholera also could be mentioned. The present study, based on official documents, examines the political and economic situation in Iran during this period and analyzes the essential factors related to this crisis. The result of the study shows that not even Ḥājjī Mīrzā Āqāsī's financial policies were not responsible for the bankruptcy, but also his activities, at least in the short term, improved the national economy. The increasing unrest during the final years of Moḥammad Shah's reign, the central government's ineptitude in collecting taxes, the corrupted financial system, the coins transferring from the country,  the increase in assignments of land (tūyūl) as a result of lack of liquidity, the reduce in treasury revenue and the fiscal imbalance were the situation at the end of Mīrzā Āqāsī's time.