تعیین طول جغرافیایی مواضع زمین براساس ماه‌گرفتگی در کتاب تحدید نهایات الاماکن بیرونی

در متون جغرافیایی دورۀ اسلامی، اعم از جغرافیای توصیفی و جغرافیای ریاضی، در انتخاب خط استوا به عنوان مبدا عرض جغرافیایی اتفاق نظر وجود دارد اما مبدا طول جغرافیایی گاه به‌پیروی از هندیان «قبه الارض» و گاه به‌پیروی از یونانیان «جزایر خالدات» در نظر گرفته می‌شده است. علاوه بر این ملاک تقسیم‌بندی بخش آباد زمین به اقلیم‌های هفت‌گانه طول ساعات بلندترین روز سال است که به عرض جغرافیایی مربوط است. از این رو محاسباتِ مربوط به تعیینِ عرض جغرافیاییِ مواضع مختلف زمین در آثار جغرافیای ریاضی می‌آمده است اما آوردن محاسبۀ طول جغرافیایی عمومیت ندارد. بیرونی در تحدید نهایات الاماکن که می‌توان آن را کتابی در جغرافیای ریاضی به حساب آوردْ علاوه بر محاسبات مربوط به عرض جغرافیایی، محاسبات تعیین طول جغرافیایی را نیز آورده است و تلاش می‌کند دستورالعمل‌هایی کلی برای محاسبۀ اختلاف طول جغرافیایی دو شهر به‌دست دهد. در این مقاله روش‌های محاسبۀ اختلاف طول جغرافیایی بر اساس رخداد ماه‌گرفتگی بر اساس کتاب تحدید نهایات الاماکن بررسی شده‌اند.

Determination of the Longitude of Earth positions Based on Moon Eclipse in Bīrūnī’s Taḥdīd Nihāyāt alAmākin

All geographical works in Islamic period, both descriptive and mathematical, agree to choose the equator as the source of latitude, but following the Indians, the source of the longitude was sometimes considered the “cupola of the Earth” (Qubba alʾArḍ) and following the Greeks sometimes the “Eternal Island” (Jazāʾir Khālidāt). Moreover, division of the inhabited part of the Earth into seven Climes is based on the length of the longest day and it also depends to geographical latitude. Hence, the authors of the astronomical works bring the computations of the latitude in their works but they do not usually mention to the computations of the longitude. Bīrūnī, in his Taḥdīd Nihāyāt alAmākin that we can consider it as a mathematical geography work brings two kind of computations. This article studies the methods of computation of the longitude deference between two places based on moon eclipse in Bīrūnī’s Taḥdīd.