نمودِ کهن‌الگویِ پیرِ دانا و رویا در منظومه‌هایِ حماسیِ بهمن‌نامه و فرامرزنامه

«کهن‌الگو» یکی از اصطلاحات بنیادین در روان‌شناسی کارل گوستاو یونگ است که در ناخودآگاه فردی و جمعی نوع بشر حضور دارد. هنر و ادبیّات، یکی از نمودگاه‌های اصلی ناخودآگاه بشری است. در شعر کهن فارسی، به‌ویژه منظومۀ حماسیِ بهمن‌نامه و فرامرزنامه، کهن‌الگوها ازجمله کهن‌الگوی «پیرِ دانا» برای تحقّقِ منظور یا غرضی خاص در حماسه حضور می‌یابد که نگارندگان در پژوهشِ پیشِ رو با استناد به دو منظومۀ حماسی، به توصیف و تحلیل آن می‌پردازند. پژوهندگان بر آن‌اند به این پرسش پاسخ دهند که کهن‌الگوی پیر دانا، به چه اَشکالی در دو اثرِ یادشده ظاهر شده است؟ چنان‌که از نتیجۀ تحقیق برمی‌آید، گاهی شخصیت‌های شناخته‌شده به‌مانند زال، رستم و گرشاسپ، به حقیقتی که در آینده ممکن است رخ دهد، واقف می‌شوند و در نقشِ پیر دانا، نزدیکان خود را از آن رخدادِ در پیش‌آگاهی می‌بخشند. گاهی هم کسی همچون بهمن که تابعِ «نهادِ» خود است، در رویا با کسانی مانند فریدون، سیاوش و کیخسرو روبه‌رو می‌شود و آنان در نقش پیرانِ دانا، با تهدید او را از بدی بر حذر می‌دارند. در مواقعی هم پیر دانا به‌عنوان پشتیبانِ پنهان، رخدادی تمثیلی را به تصویر می‌کشد تا مخاطبش را از کاری نادرست بر حذر دارد. گاهی هم او در هیات پرنده یا خواب‌گزاری پیش‌گو آشکار می‌شود و رستگاری مخاطبش را رقم می‌زند. نکتۀ قابل تامّل این است که در همۀ موارد، رویا نقشی اساسی دارد و به‌طورکلی، پیر دانا در سوگیری‌های کنش شاهان و پهلوانان و تغییر مسیر حماسه، اثراتی مطلوب و تاثیرگذار به جای می‌نهد.

the representation of archetype “dreams” in bahmannameh and faramaraznameh

archetype is one of the fundamental terms in jung's psychology and is located in the individual and collective unconscious of mankind. one of the main places of the manifestation of human unconscious is art and literature. in the ancient persian poetry, especially the epic poems bahmannameh and farammarznameh, archetypes such as pir dana (the old wise) have been reflected for the realization of specific purposes or goals, which have been investigated in the present research by referring to library sources and descriptive-analytical method. this study was done in the field of epic literature using jung's psychology. for this purpose, the dreams mentioned in these two works were taken into consideration. the archetypal criticism of the mentioned works led to the discovery of the nature, characteristics and role of myths in the poetic worldview of the creators of the work. it can be said that pir dana appears in the world of dreams as a vague character (like a bird) to the kings and heroes of the epic poems bahmannameh and faramaraznameh and gives the road map to heroes such as bahman, rostam, garshasp, fereidoun, key khosrow and siavash. moreover, sometimes jamasb and zal in the role of wise old man, in the world of sleep and wakefulness (familiar and obvious character), interpret the dreams of these famous warriors and separate the head from the nose; therefore, pir dana has a familiar and vague identity. generally, pir dana has had merciful, favorable and direct impact on the biases of the action of kings and heroes and had changed the course of the epic.