چندمعنایی ترکیبات چشم در زبان فارسی: رویکرد صرف ساختی

هدف پژوهش حاضر بررسی ساخت ترکیبات نام‌اندام چشم به عنوان یکی از نام‌اندام‌های فعال فارسی است که در چارچوب صرف ساختی بوی (2010) به تحلیل الگوهای واژه‌سازی ]چشم[x و x]چشم[ می‌پردازد و تنوعات معنایی، عمومی‌ترین طرحواره ساختی ناظر بر عملکرد این دو الگوی واژه‌سازی و نیز ساختار سلسله‌مراتبی آنها را در واژگان گویشوران فارسی مورد بررسی قرار می‌دهد. روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و داده‌ها شامل 66 واژه مرکب است که از جستجو در فرهنگ سخن،  فرهنگ زانسو، پیکرۀ بیجن‌خان و جستجوگر گوگل استخراج شده‌اند. فرضیه تحقیق این بود که یک طرحواره ساختی عمومی و چندین زیرطرحواره فرعی، ناظر بر ساخت ترکیبات چشم هستند و مفهوم ویژگی متمایزکنندۀ هستار مرتبط با معنای چشم و x انتزاعی‌ترین همبستگی صورت و معنای قابل برداشت از  این دو الگو است. نتایج نشان داد معنای اجزای ساخت و رابطۀ آنها، دانش دایره‌المعارفی، بافت و همچنین استعاره و مجاز مفهومی نقش بسزایی در تعیین معنای واژه‌های مرکب حاصل دارند و در پایان فرضیۀ پژوهش مبنی بر وجود زیرطرحواره‌های مستقل و ساختار سلسله‌مراتبی در الگوهای مذکور رد شد؛ چون واژه‌های مرکب حاصل، صرفاً مواردی از نمون‌یافتگی‌های عینی برگرفته از انتزاعی‌ترین طرحواره‌های ساختی ترکیب، یعنی [nx]a [xn]a و [nn]n هستند و نه برگرفته از زیرطرحواره‌های واژه‌سازی متشکل از چشم.

The Polysemy of “eye” Compounds in Persian:A Constructional Morphology Account

This paper aims at examining the construction of two wordformation patterns [cheshmX] and [Xcheshm] (compounds of “eye”) and investigating their semantic variations, the most general schema and their subschemas in Persian based on Construction Morphology approach (Booij, 2010). The method of research is descriptiveanalytic in nature and the data consist of 84 compound words collected from Bijankhan Corpus, Dehkhoda and Zansoo Dictionaries and Google. The research hypothesis was that a general constructional schema and several subschemas have command of the construction of “cheshm” compounds, and the concept of ‘distinctive feature of an entity related to SEM eye and X’ is the most abstract pairing of formmeaning understood from both wordformation patterns. The results showed that the meaning of the constituents and their relationship, encyclopedic knowledge, context, as well as the conceptual metaphor and metonymy play a significant role in determining the meaning of compounds. Finally, the research hypothesis, the existence of independent subschemas and the hierarchical construction in the mentioned wordformation patterns was rejected, because compounds of “cheshm” are considered only as instances of objective instantiations derived from the most abstract constructional schemas of compounding, namely [NX]A, [XN]A and [NN]N, and not derived from the wordformation subschemas consisting of &cheshm&.