تحلیل الگوهای وابستگی و واژگان نمایانگر روابط کتابشناختی در خانواده های کتابشناختی بر پایه مدل مفهومی اف آر بی آر

هدف: خانواده‌های کتابشناختی، مجموعه آثاری هستند که در طول زمان و در ارتباط با یک اثر اصلی خلق می‌شوند. وابستگی‌ها انواع گوناگونی در سلسله مراتب خانواده کتابشناختی دارند و واژگانی که نوع وابستگی را می‌نمایاند بسیار متنوع‌اند. این پژوهش با هدف تحلیل و شناسایی انواع وابستگی‌ها و نیز واژه های نمایانگر آنها در خانواده‌های کتابشناختی شاهنامه فردوسی، مثنوی معنوی، دیوان حافظ و گلستان سعدی به انجام رسیده است. روش‌: پژوهش حاضر با روش تحلیل محتوا انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش را پیشینه های کتابشناختی خانواده های پر عضو حوزه ادبیات فارسی («شاهنامه فردوسی»، «دیوان حافظ»، «مثنوی معنوی» و«گلستان سعدی») تشکیل می دهد. با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی نظام مند، برای خانواده شاهنامه فردوسی، 351؛ دیوان حافظ، 346؛ مثنوی معنوی، 320؛ و گلستان سعدی 305 نمونه انتخاب شد. یافته‌ها: در 41/63 درصد از پیشینه های مورد بررسی، حداقل یک وابستگی شناسایی شد که بیشترین آنها از نوع اشتقاقی بود. وابستگی هایی همچون «برگزیده» با 9/19، «بازنگری» با 3/17، «براساس نسخه خاص» با 7/14، «شرح» با 6/11و «اقتباس» با 1/9 درصد جزء فراوان‌ترین انواع وابستگی های حوزه ادبیات فارسی شناسایی شد. همچنین، ترتیب وابستگی ها در همه خانواده ها متفاوت بود. اغلب وابستگی های سطح بیان با واژه‌های متفاوتی در پیشینه ها حضور داشتند. توجه به واژه‌های پربسامد شناسایی شده در این پژوهش و به کار گیری فایل دسته‌بندی شده از واژگان نمایانگر انواع وابستگی ها می‌تواند گام موثری در زمینه دسته‌بندی و مدیریت خودکار بخش بزرگی از پیشینه‌های هر خانواده کتابشناختی به حساب ‌آید و نیز سبب تقویت استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر. دی. ا) و ساختارمندی واژگانی در عنوان قراردادی ‌گردد.