بررسی مقایسه‌ای سیاست دولت ایران و عثمانی نسبت به طریقت قادریه

طریقت قادریه از نخستین سلسله‌های منظم صوفیانه در جهان اسلام و منتسب به شیخ عبدالقادر گیلانی (470ـ561 ق./1077 ـ 1166م) است که در فاصلۀ سدۀ هشتم تا دوازدهم هجری در جغرافیای پهناوری از سودان تا میان مسلمانان چین، از هند تا دورترین سرحدات اروپایی دولت عثمانی پراکنده شد. منشا نخستین این طریقت عراق و شهر تاریخی «هزار و یک» فرقۀ بغداد عصر شکوه سلجوقی ـ عباسی بود. از مکتب جنید انشعاب یافت و پیروان آن ابتدا بیشتر بر مذهب حنبلی بودند؛ اما بعد مخصوصاً در مصر و کردستان به پیروان شافعی آن هم افزوده شد. پرسش اساسی‌ای که این مقاله حول محور آن سامان یافته، این است که چرا طریقت قادریه در ایران دفع و در عثمانی جذب شد؟ این طریقت صوفیانه حداقل از دو جهت برای دولت‌های ایرانی، صفوی و افشاری مهم بود. ابتدا به‌واسطۀ رویکرد ضدشیعی که این طریقت داشت و در مرتبۀ بعد به جهت حضور پررنگ و موثر قادریه در جغرافیای مورد منازعۀ دولت‌های ایران و عثمانی یعنی عراق امروزی و مناطق کردنشین. طریقت قادریه همواره در جنگ‌های ایران و عثمانی جانب دومی را داشت و دولت آن را به قیامت و پایان جهان خاکی متصل می‌کرد. بالطبع، سیاست دولت ایران نسبت به آن دفعی بود، بر خلاف عثمانی که سیاستی جذبی برای این طریقت داشت. حاصل این سیاست دفع و جذب، متوقف ماندن طریقت قادریه در ایران و گسترش آن در قلمرو دولت عثمانی بود.