بررسی سیر تطور کاربرد مفهوم «ظل‌الله» در دورۀ میانۀ تاریخ ایرانبر اساس منابع تاریخ‌نویسی و اندرزنامه‌ای

هدف پژوهش حاضر بررسی سیر تطور کاربرد «ظل‌الله» برای سلاطین ایران دورة میانه و تبیین کاربست آن در منابع تاریخ‌نویسی و اندرزنامه‌ای است؛ و در آن تلاش می‌شود به این پرسش‌ها پاسخ داده شود که سیر تاریخی کاربرد مفهوم «ظل‌الله» در منابع تاریخی و اندرزنامه‌ای چگونه بوده؟ و از چه دوره‌ای به عنوان لقب سلاطین به‌کار رفته است؟ یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که «ظل‌الله» نخست در منابع تاریخی در وصف خلفا و از سدة پنجم به بعد به‌طور محدود، در توصیف برخی سلاطین و نه به عنوان لقب، به‌کار رفته است. اطلاق آن در اوایل دورة میانه به رعایت شرایطی از جمله عدالت و اقتدار مشروط بوده و به‌تدریج، شرایطِ اطلاق حذف شده است و حاکمان، اعم از عادل و ظالم، با توجیهاتی بدیع به این عنوان ملقب ‌شدند. یافته‌های دیگر پژوهش نشان می‌دهد سیر انتقال این لقب از خلفا به سلاطین، در منابع تاریخ‌نویسی، پیش از اندرزنامه‌ها آغاز شده است؛ اما پس از نصیحه الملوک غزالی، برخی اندرزنامه‌ها نیز با توجیهات گوناگون، در محکم کردن پایه‌های نظام «ظل‌اللهی» سلطانی نقش مهمی ایفا کردند.