سیر تطور انگارۀ «رجعت» تا انتهای عصر غیبت صغری با تاکید بر تاویل آیات قیامت

انگارۀ «رجعت» از جایگاه ویژه‌ای در میان محافل حدیثی و کلامی امامیۀ متقدم برخوردار بود. از منظر کلامی مهم‌ترین دلیل اثبات رجعت نزد امامیه، استناد به گزارش‌های فراوان روایی و تفسیری است. با این ‌حال، داشتن تلقی صحیح از گزارش‌های مرتبط با رجعت، منوط به شناسایی تاریخ اندیشه و جریان‌های مربوط به دوره‌های کاربرد این اصطلاح است؛ زیرا فرایند بسط و تثبیت آموزه‌ای اعتقادی همانند رجعت، حاصل مجموعه‌ای از کنش‌های مختلف است. در پژوهش حاضر تلاش شده است با رویکردی تاریخ‌انگاره‌ای به بررسی این مسئله پرداخته شود و از میان گزارش‌های موجود، دستۀ مهمی از این گزارش‌ها که عمدتاً مشتمل بر تطبیق یا تاویل برخی از آیات است، بررسی شده و سیر تطور انگارۀ رجعت در گزارش‌های مربوطه تا پایان دورۀ غیبت صغری واکاوی ‌شده است. این پژوهش نشان می‌دهد که در سدۀ اول قمری کاربرد انگارۀ «رجعت» به‌ معنای بازگشت و نامیرایی حضرت علی(ع)، توسط سبائیه مطرح شد؛ در سدۀ دوم تقابل با عامه و تثبیت دکترین کلامی شیعه دربارۀ انگاره «رجعت» شکل گرفت؛ در سدۀ سوم مولفه‌های جدید به هستۀ روایات سده دوم هجری افزوده شد و در نهایت، در دورۀ غیبت صغری، گسترش و انعکاس روایات تاویل رجعت در مکتوبات حدیثی را شاهدیم.

the evolution of the concept of return” (rajʿah) up to the end of the minor occultation with emphasis on the interpretation of resurrection verses

the concept of return (rajʿah) had a special place in early shia hadith and theological circles. from the theological perspective, the primary proof for the belief in rajʿah among shia is based on numerous hadith and verses. however, a correct understanding of these reports related to rajʿah requires recognizing the historical development of the concept and the intellectual currents of the periods when this term was used. the process of expanding and solidifying a doctrinal belief like rajʿah results from a series of various actions. this study aims to examine this issue using a historical-interpretive approach, focusing on a significant subset of the available reports, which mainly involve the application or interpretation of certain verses. it traces the evolution of the concept of rajʿah in these reports up to the end of the minor occultation. the research shows that in the first century ah, the concept of rajʿah as the return and immortality of imam ali (as) was introduced by the sabaiyyah. in the second century ah, opposition to the sunni people and the establishment of shia theological doctrine regarding rajʿah emerged; while in the third century ah, new elements were added to the core of second-century reports, and finally, during the minor occultation, there was an expansion and reflection of the reports on rajʿah in hadith literature.