مطالعه تاریخی مبانی مفهوم امت تا پایان خلافت راشدین

«امت» به عنوان جمعیتی که حول قصدی دینی وحدت یافته‌، مفهومی است که در دو سطح انتزاعی و عینی تحلیل می‌شود. سطح نظری آن متکی بر خاستگاه ایمانی و قرآن و مبانی عینی آن در بستر تاریخی قابل فهم است. مقاله حاضر با عزیمت از نقطۀ تاریخی و از منظر جامعه‌شناسی دینی، به این پرسش پاسخ می‌دهد که چگونه مفهوم ایمانی امت از حوزه تَعَیُن در ذهن، به ساحت واقع منتقل شد و در موجودیت تاریخی خود، چه لایه‌های مفهومی را در برگرفت؟ واژۀ امت که بر قصد و هدف تاکید دارد، در مدل قرآنی بر سه قسم امت واحده، مسلمه و امت واسطه تبیین شده، اما آشکارسازی آن در مدل تاریخی، متفاوت از قصد قرآنی صورت گرفته است. تحقیق نشان داد که چگونه این مفهوم به‌رغم بنیان ایمانی، در برخورد با جامعۀ‌ عربی لایه‌های مکانی، زمانی و جمعیتی یافت و تا پایان خلافت راشدین در سه نقطۀ تاریخی مهم ارتداد، فتنۀ عثمان و ماجرای حکمیت دچار دگرگونی در سطوح معنایی و تعبیری درون‌گروهی شد و وجه رهبری بر هدف ایمانی مفهوم غلبه کرد.  

the historical study of the foundations of the concept ummah until the end of the rāshidun caliphate

this paper investigates various conceptual aspects of ummah within the reciprocating relationship between religion and society, commencing with early islam and concluding with the rāshidun caliphs in order to demonstrate how this concept conveyed from the abstract quranic level to the realistic one. the study is based on the interpretative paradigm and phenomenological viewpoint of the sociology of religion. historical sources are consulted considering this viewpoint. after gathering linguistic and historical data, it is tried to understand, from an extra-religion perspective, how ummah emerged within a temporal-spatial context, as well as to describe and comprehend the conveyance of this religious concept. the research revealed that despite religious foundations and trans-temporal or trans-spatial aspects in interacting with society, ummah was distinguished based on bloodline. it then got geospatial, temporal, and demographic aspects and experienced a conceptual transition till the end of the rashidun caliphs’ reign, through three significant historical points, namely uthman’s apostasy and sedition, and the occurrence of arbitration (the battle of siffin). the present research is innovative in depicting the ummah’s semantic shifts in socio-political milestones of history.