مصدریابی تطبیقی روایات ««التبیان»» طوسی در تفاسیر «المصابیح» وزیر مغربی و «جامع البیان» طبری

بازیابی مصادر روایی تفسیر «التبیان» به شناسایی تاریخ شکل گیری تفسیر شیعه پیش از شیخ طوسی و نیز، نزدیک شدن به منابع اولیّه حدیثی کمک می کند. افزون بر آن، شناسایی مصادر حدیثی راهی برای ارزیابی میزان اعتبار روایات تفسیر «التبیان» است که در ضمن آن، بخشی از تفاسیر مفقود کهن همچون تفسیر وزیر مغربی کشف و بازسازی می شوند. شیخ طوسی 1034 روایت از ائمه معصومین (ع) در «التبیان» ذکر کرده که مصدر یک چهارم این روایات، مصادر حدیثی و تفسیری شیعی است. یافته های تحقیق نشان می دهد تفسیر جامع البیان طبری، مصدر حدود 250 روایت از روایات تفسیر «التبیان» بوده است. تفسیر «المصابیح» وزیر مغربی نیز در ردیف دوم و پس از تفسیر «طبری»، مهمترین منبع روایات «التبیان» است. تفسیر وزیر مغربی با آنکه خود شیعی است، به سبب اتصال با منابع حدیثی و تفسیری اهل سنت، به عنوان منبع واسطه برای «التبیان» عمل کرده است. با این همه، «نقل به معنا» و تغییر و تحول بسیار در متن روایات «التبیان» و نیز ابوجعفرهایی که کاملاً مشخص نیست به معصوم باز می گردد یا خیر، سبب شکل‌گیری 140 مورد «روایات بدون مصدر» در تفسیر «التبیان» شده است. یافته ها و مقایسه روایات «التبیان» با مصادر اصلی نشان داد، منظور از «ابوجعفر» در روایات «التبیان»، همیشه امام باقر (ع) نیست، بلکه کنیه «ابوجعفر» مشترک میان امام معصوم، کلبی و طبری است.

finding references for the hadiths in sheikh tousi’s al-tebyan through their correspondence with the hadiths in the interpretations al-masabih by wazir maghrebi and jame’ ul-bayan by tabari

the retrieval of references for the hadiths in the al-tebyan interpretation sheds light on the history of shia interpretations before sheikh tousi and provides proximity to the early sources of hadiths. besides, the identification of the bibliographic identity of those hadiths helps to assess their validity in al-tebyan. through this process, some missing parts of ancient interpretations, such as the one by wazir maghrebi, are detected and reconstructed. sheikh tousi has included 1034 quotations from imams in his al-tebyan. the references for a quarter of those quotations serve as a referential source for other shia interpretations as well as hadith books. the results of the study show that tabari’s jame’ ul-bayan interpretation provides references for 250 hadith in the al-tebyan interpretation. the al-masabih interpretation by wazir maghrebi stands the second rank as to provide hadiths for al-tebyan. due to its link with sunni interpretive and hadith sources, wazir maghrebi’s book, though of shia identity, serves as an intermediate source for al-tebyan. of all the hadiths written in al-tebyan, 140 are without references, which is due to tousi’s customizing the original text as well as quoting from several abu ja’fars who may or may not refer to one of the imams. through the comparison of the hadith in al-tebyan to those in the original sources, it emerges that, byabu ja’far, tousi does not always mean imam baqher (pbuh). this is because abu ja’far has been a nickname shared by the imam, kalbi and tabari.