گونه‌شناسی و نقد تاویلات امام جعفر صادق (ع) در تفسیر «عرائس البیان»

روزبهان فسوی شیرازی از بزرگان صوفیه در قرن ششم هجری و شافعی مذهب است. وی در کتاب تفسیری خود، «عرائس البیان فی حقائق القران» که بر اساس روش باطنی نگاشته است، ذیل برخی از آیات، برداشت خود را با منقولاتی از متقدمان تصوف، آراسته و در مواردی، تاویلات امام جعفر صادق (ع) را نیز نقل نموده است. بررسی موضوع حاضر از آن جهت ضرورت دارد که تفسیر «عرائس البیان» بر شیوه اهل تصوف نگاشته شده و بیان تاویلات امام صادق (ع) در آن در کنار منقولات سایر بزرگان تصوف، چه بسا این تصور را ایجاد کند که دیدگاه‌های این گروه مورد تایید ایشان بوده است. در رابطه با «عرائس البیان» و معرفی آن، پژوهش هایی انجام شده، اما در هیچ یک تاویلات امام صادق (ع) به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این مساله است که این تاویلات در چه جایگاهی از نظر اسناد و محتوا قرار دارد و استناد آن به امام (ع) تا چه میزان پذیرفتنی است. نتیجه این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی ارائه گردیده، آن است که بسیاری از این منقولات، با وجود در بر داشتن نکات و دقائق ظریف عرفانی، به جهت اشکال در سند و دلالت و عدم سازگاری با مبانی تفسیر باطنی، قابل انتساب به امام صادق (ع) نیست.

imam sadeqh’s comments in the ara’is ul-bayan interpretation from typological and critical points of view

one of the great mystics of the 6th century ah was rouzbehan fasaie shirazi. he was a shafei sunni muslim, currently well known for his book ara’is ul-bayan which is, indeed, a subjective interpretation of the qur’an. he has dealt with some of the qur’anic verses by making references to previous mystics as well as imam sadeqh’s statements. it is important to analyze the book because it is, first of all, written in a mystical mode and, secondly, there are quotations from imam sadeqh (pbuh). the inclusion of imam’s views in the book may wrongly imply that mystic views were accepted to him. so far, there has been a bulk of research on ara’is ul-bayan, but no study is conducted yet exclusively on the statements of imam sadeqh in that book. the present study seeks to verify those statements in terms of both contents and references. in other words, the study aims to determine how well the remarks may be attributed to imam. using a descriptive-analytical method, the research has found that many of the statements, though conceptually correct and mystically precious, are not referentially valid enough to be attributed to imam sadeqh. besides, they do not conform to the fundaments of subjective interpretation.