نقد نظریه نسخ عقلی از دیدگاه عقل، قرآن و حدیث

نظریه نسخ عقلی، از نظریات پدیدآمده در قرن 19 و تکامل یافته در قرن 20 و 21 میلادی است. این نظریه، اجتهاد در حوزه احکام را بر محور مقاصد شریعت دانسته و قائل به بازسازی احکام به‌تناسب مقتضیات عصر جدید است. تئوری مزبور، بر مبانی ای استوار است که یکی از مهم ترین آن‌ها «عرفی بودن احکام» است. قائلان این نظریه، احکام غیرعبادی را عرف مردم عرب و جزء احکام غیرحقیقی اسلام دانسته و قائل به نسخ این احکام و جایگزینی احکام عقلی به‌جای آن‌ها هستند. مقاله فرارو با روشی توصیفی تحلیلی، استناد به مبنای مزبور در جهت اثبات نظریه مذکور را نقد و بررسی کرده است. نتیجه آنکه این استناد با اشکالات ذیل مواجه است: مخدوش بودن کمیّت پرشمارِ احکام عرفیِ جزئی به خاطر عدم علم تفصیلی به قوانین عصر جاهلیت؛ عدم اختصاص مساله عرفیت به احکام غیرعبادی، زیرا آنان امضایی بودن را عامل تغییرپذیری می دانند درحالی‌که اکثریت قائلان به ثبوت احکام عبادی باور دارند؛ برخورد سه گانه ابقایی، اصلاحی و ابطالی اسلام با قوانین عرفی که نشان می دهد عرف، به‌خودی‌خود نمی تواند ملاک و معیار باشد؛ ظرف تحقق بودن عرف برای احکام نه عنصر قوام‌بخش بودن آن؛ تشتّت سیره عقلای اعصار و امصار مختلف و عدم قابلیت جایگزینی آن برای احکام قرآنی؛ عدم وجود قید زمان مندی در احکام قرآنی و وجود ادله درون‌متنی دال بر زمان شمولی در احکام قرآنی.

Rational abolition hypothesis criticized from the viewpoints of reason, the Quran and Hadith

The rational abolition theory, which was proposed in the 19th century and developed in the 20th and 21st centuries, postulates that jurisprudence should be based on religious principles but can be adjusted to the contexts and occasions that arise. An important concept underlying this theory is ‘the cultural basis of decrees’. That is to say, nonritual affairs are a part of culture and make up a virtual set of rules in Islam, hence allowed to be abolished and replaced with rational ones. Using a descriptiveanalytic method, the present study verifies the theory on the basis of the concept that underlies it. As the results show, for certain reasons, the theory is not credible enough. They include the existence of too many minor cultural cases that are vague due to lack of knowledge of the Jaheli era, applicability of cultural considerations even to ritual affairs (Note that those who advocate the theory believe that rules can be changed by agreement, while most scholars believe ritual rules are fixed), the triple approach of Islam to cultural rules, i.e. maintenance, modification and abolition (with the implication that culture cannot serve as the only factor in this regard), the role of culture as a context where rules are implemented not corroborated, lack of consensus among the scholars in different eras, irreplaceability of Quranic decrees with culturally modified rules, freedom of Quranic rules from time limits and textual evidence in the Quran for the timeinclusiveness of its decrees.