نظام آبیاری و رابطه آن با مالکیت زمین در مازندران عصر قاجاریه

در ایران آب و زمین دو عامل مهم تولید به شمار می‌رفت و آب آبیاری تابع نوع مالکیت زمین بود. با توجه به تفاوت‌هایی که در موقعیت جغرافیایی و اجتماعی فلات ایران وجود داشت، وضعیت مالکیت آب و زمین در نواحی مختلف تغییراتی به خود می‌دید. شرایط اقلیمی، اجتماعی و راهبردی ولایت مازندران بر الگوی مالکیت آب و زمین تاثیرگذار بود و به آن‌ها ویژگی‌هایی می‌بخشید. در این پژوهش بر آنیم به این پرسش‌ها پاسخ دهیم: سازه های آبی مازندران توسط چه نهادهایی ساخته شد؟ وضعیت مالکیت آن‌ها چگونه بود؟ نظام تولید و مالکیت زمین در مالکیت آب و وضعیت آبیاری مازندران چه تاثیراتی داشت؟. یافته‌های پژوهش حاضر نشان داد، موضوع حق مالکیت آب در این منطقه با نظام زمین‌داری و رابطه بین مالک و زارع در ارتباط مستقیم قرار داشت و این حقوق نیز تحت نظارت شرع و عرف جامعه ایران دوره قاجار بود. مالکیت رودخانه‌های مهم مازندران به‌صورت خالصه (دولتی) بود و میرابی آن ابوابجمعی بسیاری از قرای خالصه بود. اقلیم و حاصلخیزی خاک نیز از یک سو در نوع کشت محصول مهم بود و از سوی دیگر در ایجاد سازه‌های آبی توسط مردم منطقه مانند آب‌بندان‌ها و قنات عامل اصلی به شمار می‌رفت. دولت بیشتر در هنگام توزیع آب و بستن سد بر منابع آبی و موسسات نظارت می‌کرد و از حق بهره مالکانه یا حق خالصه برخوردار می‌گردید. این موضوع به روش تاریخی بررسی می‌شود و داده‌های آن از مستندات کتابخانه‌ای و آرشیوی فراهم آمده و از روش تبیین در توصیف و تحلیل موضوع بهره گرفته است.

Water Ownership in Landholding System of Mazandaran during Qajar Era

Water and land were two important factors of production in Iran and irrigation water depended on type of ownership. According to the differences of geographical location and social status of Iranian Plateau, the situation of water and land ownership changed in different areas. Climate, social status, and strategic situation of Mazandaran Province affected the model of land and water ownership and gave them characteristics. We intended to answer these questions in this study: What institution built Mazandaran water facilities? How was the situation of their ownership? What effect did the production system and land ownership have on the water ownership and Mazandaran irrigation situation? The findings of this study showed that the water ownership right was directly affected by landholding system and the relationship between landowner and farmer. This right was under the supervision of religion and traditions of Iran in Qajar era. The ownership of Mazandaran important rivers was in a form of Khaliseh (governmental) and water delivery and distribution was done by the villagers (Mirabi) from the Khaliseh villages. Climate and soil fertility were important factors in growing types of crops and in making water facilities such as Abbandan (water storage ponds) and Qanat, which were made by the people. Government mostly monitored water resources during the water distribution and building dam on them. Also, government benefited from Khalise right. This issue was examined historically and the data are provided from library documentation and archives. An explanatory method of describing and analyzing the subject has been used in this study.