کاربست مفهوم تاب‌آوری در تحلیل امنیت منابع پایه حوزه آبخیز شازند، استان مرکزی

مقدمه و هدف: تمرکز صرف بر مشکلات در یک حوزه آبخیز می‌تواند منجر به غفلت از نقاط قوت و ظرفیت‌های موجود در آن شود. به‌عنوان یک رویکرد نوظهور، می‌توان از تفکر تاب‌آوری برای درک بهتر حوزه‌های آبخیز به‌عنوان سامانه‌های پیچیده و پویا بین مردم و طبیعت استفاده کرد و از طریق مدیریت کارآمد آبخیز، گذار به سمت یک آبخیز پایدار را تسهیل کرد. ازاین‌رو پژوهش حاضر، باهدف مدل‌سازی مفهومی تاب‌آوری حوزه آبخیز با استفاده از ابعاد کلیدی بوم‌شناختی، اجتماعی، اقتصادی و زیرساختی برنامه‌ریزی‌شده است. مواد و روش‌ها: برای این منظور ابتدا مفهوم‌سازی تاب‌آوری حوزه آبخیز با توجه به شرایط حاکم بر آن برای یک دوره زمانی هشت‌ساله منتهی به 1395 صورت گرفت. سپس اطلاعات و داده‌های معیارهای موثر در ابعاد مختلف تهیه و استخراج شد، به‌این‌ترتیب که برای بُعد بوم‌شناختی از شاخص سلامت آبخیز و برای ابعاد اجتماعی، اقتصادی و زیرساختی به ترتیب 13، هشت و 13 معیار در نظر گرفته شد که داده‌های موردنیاز این بخش از طریق توزیع پرسشنامه جمع‌آوری شد. در ادامه معیارهای مزبور استانداردشده و وزن متناسب با اهمیت آن‌ها بر اساس روش تحلیل مولفه‌های اصلی تعیین شد. سپس معیارهای ابعاد مختلف ابتدا به‌صورت جداگانه و سپس تلفیق چهار بُعد از طریق میانگین‌گیری هندسی انجام‌شده و تاب‌آوری کلی حوزه آبخیز شازند در مقیاس زیرآبخیز به دست آمد. در ادامه با تعیین سهم هر بعد، درنهایت نقشه تاب‌آوری آبخیز شازند پهنه‌بندی شد. یافته‌ها: نتایج به‌دست‌آمده تغییرات الگوی زمانی و مکانی شاخص تاب‌آوری را در طول دوره مطالعه برای زیرآبخیزهای شازند نشان داد و مشخص شد که بیشترین مشارکت در شاخص تاب‌آوری آبخیز شازند به ترتیب در ابعاد اقتصادی، بوم‌شناختی، اجتماعی و زیرساختی است.نتیجه‌گیری: طبق نتایج پژوهش حاضر می‌توان اذعان نمود که مدیریت آبخیزها در مقابل مخاطرات نیاز به درک کامل از وضعیت و پویایی سامانه‌های اجتماعی و بوم‌شناختی در واکنش به تنش‌ها دارد. دراین‌ارتباط استفاده از رویکرد تاب‌آوری و تحلیل مولفه‌های موثر بر آن در مقیاس حوزه آبخیز می‌ تواند یکی از راه‌کارهای موثر برای نیل به مدیریت جامع حوزه‌های آبخیز باشد.

application of resilience concept in the analysis of basic resources security for the shazand watershed, markazi province, iran

introduction and objective: focusing only on problems can lead to neglecting the strengths and capacities of a watershed. as an emerging approach, resilient thinking can be used to better understand watersheds as complex and dynamic systems between people and nature, and facilitate the transition to a more resilient watershed through efficient watershed management. therefore, the present study is planned with the aim of conceptual modeling of watershed resilience using key dimensions of ecological, social, economic and infrastructure. materials and methods: for this purpose, first the conceptualization of watershed resilience was done according to the prevailing conditions for the period 2016-2017. then, the information and data of effective criteria in different dimensions were prepared and extracted, so that for the ecological dimension used from the watershed health index and for social, economic and infrastructural dimensions, 13, 8 and 13 criteria, respectively, were considered. then, the mentioned criteria were standardized and their weight was determined according to their importance based on the principal component analysis method. then, the criteria of different dimensions were first combined separately using the geometric mean method and the resilience of each dimension was obtained. results: then, through multivariate regression, the effect of each dimension on the resilience of the sharand watershed was investigated and finally, the resilience map of the sharand watershed was obtained.conclusion: according to the results of the present study, it can be acknowledged that watershed management in the face of risks requires a full understanding of the status and dynamics of social and ecological systems in response to stress. in this regard, using the approach of resilience and analysis of the affecting components in the watershed scale can be one of the effective ways to achieve integerated management of watersheds.