بازکاوی احادیث طینت؛روزنه‌ای به بحث در سرشت و اختیار انسان

یکی از مباحث پرچالش در بین علمای اسلام به ویژه شیعه، موضوع سرشت، طینت و خمیرمایه اولیه ساخت انسان می‌باشد. چون، شیعه و عدلیه از یک سو قایل به حُسن و قبح عقلی هستند و بر اراده و اختیار انسان پافشاری می‌کنند و از سوی دیگر با یک سلسله احادیث و روایاتی مواجه می‌باشند که حکایت از جبر و محدودیت انسان‌ها دارد. ظاهر این احادیث بیانگر این موضوع است که خداوند طینت انسان‌ها را متفاوت آفرید و از همان آغاز برخی را اصحاب شمال نامید و برخی را اصحاب یمین، طبیعت برخی را بهشتی دانست و برخی را جهنمی. به همین سبب علما و بزرگان تلاش گسترده‌ای را کرده‌اند تا این موضوع را حل کنند، ولی کمتر موفق شده‌اند راه حل مناسبی ارایه دهند. لذا در این نوشتار سعی شده است پس از بیان معنای لغوی طینت و گوهر معنای آن، طینت در فرهنگ اسلامی و برخی از احادیث وارده که شبهه جبر را تقویت می‌کند مرور گردد و دیدگاه‌های مختلف بیان و حتی‌الامکان راه حلی برای حل این مشکل ارایه شود.در این راه حل، طینت به مثابه مرکب، ظرف، قوه و استعداد تصور شده و شخصیت و ماهیت انسان به مثابه راکبی که سوار خواهد شد و یا مظروفی که در ظرف قرار می‌گیرد، درنظر گرفته شده است. هر چند انسان مختار است تا از هر ظرف و هر مرکبی که خواست استفاده کند، ولی اگر سوار بر مرکب شد آن مرکب راه خود را می‌پیماید و برحسب ساختار وجودی خود حرکت می‌کند و در نتیجه اگر بهشتی است به بهشت می‌رود و اگر جهنمی است به جهنم می‌رود. بنابراین، طینت بحثی است پیشینی و شخصیت انسان بحثی است پسینی. در نگاه قرآن؛ فطرت انسان پاک و منزه است، ولی پس از ارتباط با محیط پیرامون و با نسبتی که با طینت برقرار می‌کند یا خوی مومنانه پیدا می‌کند یا خوی کافرانه؛ در هر حال طینت انسان دارای دو سو و دو عرصه می‌باشد و این انسان است که اختیار می‌کند. طینت قوه‌ای است که شخصیت انسان به او فعلیت می‌دهد. با این نگاه، تضاد موجود بین جبر و احادیث طینت حل می‌گردد.•این پژوهش در پی یافتن راه حلی برای رفع تعارض بین جبرگرایی و احادیث طینت می‌باشد و سوال اصلی این است که:چگونه می‌توان با توجه به اینکه امر بین‌الامرین و اعتقاد به اختیار انسان جز ضروریات فکری و عقیدتی شیعه می‌باشد، احادیث طینت و سرشت را که از آن استفاده «جبر» می‌شود، توجیه و تاویل کرد؟•روش استفاده شده روشی توصیفی و تحلیلی است و از تکنیک اسنادی برخوردار می‌باشد.•نتایج حاصله علاوه بر کاربردهای معرفتی، در مباحث مرتبط با حوزه زیست‌شناسی، روانشناسی، تعلیم و تربیت و حتی جامعه‌شناسی کاربرد دارد.