فقدان قوه تمییز و اراده به هنگام ارتکاب جرم و آثار آن؛ مطالعه تطبیقی مذاهب اسلامی

زمینه و هدف:  زوال قوه تمییز یا اراده در لحظه وقوع جرم، به موجب ماده 149 قانون مجازات اسلامی، موجب معافیت مرتکب از مجازات می ‌شود؛ اما در عمل امکان اطمینان به این وضعیت وجود ندارد و لذا استفاده از این ماده قانونی ممکن نمی‌ باشد. مواد و روش‌ها:  این پژوهش که به روش تحلیلی توصیفی انجام شده، هدف از آن بیان دیدگاه‌ های فقهای مذاهب اسلامی درباره اثر فقدان قوه تمییز و اراده در لحظه ارتکاب جرم و ادله اثبات آن، می ‌باشد.نتیجه‌گیری:  فقهای مذاهب اسلامی به لزوم معافیت مجرمی که در لحظه وقوع جرم، فاقد قوه تمییز یا اراده است، اتفاق نظر دارند. با این حال تعریف اختلال روانی در مذاهب شافعی و مالکی بسیار کلی و شبیه نشانه ‌های جنون دایمی می‌باشد. مذاهب حنفی و حنبلی امکان اثبات زوال لحظه ‌ای قوه عقل به وسیله قسامه را ممکن دانسته ‌اند. اختیار حاکم اسلامی به مجازات، تنها به تعزیر خفیف و دیه محدود بوده و این مهم در بیانات اکثریت فقها مشهود است. در عین حال جنبه‌ های تادیبی و پیشگیرانه می ‌بایست در مجازات ‌های تبعی لحاظ گردد. از این جهت مجازات ‌های حبس در بیمارستان روانی، الزام به درمان، پرداخت دیه و تبعید در این‌ خصوص مورد اتفاق نظر جملگی فقها می ‌باشد. فقهای امامیه به ادله اثبات زوال لحظه‌ای قوه تمییز اشاره ‌ای نداشته و تنها مسئله جنون دائمی را مد نظر قرار داده ‌اند. در خصوص نحوه اثبات این وضعیت نیز نیاز است که قانون‌ گذار به تبعیت از نظر فقهای اسلامی، رویه مناسبی اتخاذ نماید تا امکان استفاده از ماده 149 قانون مجازات اسلامی فراهم گردد.

lack of discernment and will when committing a crime and its effects; comparative study of islamic religions

background and aim: according to article 149 of the islamic penal code, the loss of discernment or will when committing a crime exempts the perpetrator from punishment; but in practice, it is not possible to be sure about this situation and to use this legal article. materials and methods: this analytical-descriptive research aims to express the jurists of islamic religions’ views about the effect of the lack of discernment and will at the time of committing a crime and the evidence to prove it. conclusion: the jurists of islamic religions agree on the necessity of exempting a criminal who lacks discernment or will at the time of committing a crime. however, the definition of mental disorder in the shafi'i and maliki religions is very general and similar to the signs of permanent insanity. it is possible to prove the momentary deterioration of the intellect through qassamah from the point of view of hanafi and hanbali religions. the authority of the islamic ruler to punish is only limited to mild ta'zir and diya, and this is evident in the majority of jurists’ statements. at the same time, disciplinary and preventive aspects should be included in the subsequent punishments. from this point of view, the punishments of imprisonment in a mental hospital, the requirement of treatment, payment of ransom, and exile are the subject of consensus among all jurists. the imamiyyah jurists did not mention the proofs of the momentary deterioration of the faculty of discernment and only considered the issue of permanent insanity. about the way to prove this situation, it is also necessary for the legislator to adopt a suitable procedure in accordance with islamic jurisprudence in order to provide the possibility of using article 149 of the islamic penal code.