بررسی خواص دارویی گیاه خیارشنبر و فلوس آن در آثار پزشکی و گیاهداروشناسی دورۀ اسلامی

زمینه و هدف: خیارشنبر (cassia fistula) از گیاهان دارویی مورد توجه در ایران و سایر گسترۀ جهان اسلام بوده است. حکمای دورۀ اسلامی آن را خیارشنبر/ خیارچنبر و میوه اش را فلوس نامیده و به ریخت شناسی و خواص دارویی آن اشاره کرده اند. در طب سنتی معاصر نیز برای اجزای مختلف این گیاه به ویژه برگ و میوۀ آن خواص گوناگونی برشمرده اند. امروزه c. fistula با عنوان فلوس شناخته می شود و گیاه خیارچنبر به گونه و جنس دیگری با نام علمی cucumis melo var. flexuosus تعلق دارد.روش : در این پژوهش به خواص دارویی این گیاه در پانزده اثر پزشکی و گیاهداروشناسیِ شرق و غرب جهان اسلام از سدۀ 3 تا 12 قمری پرداخته شده است. در بررسی ابدال، علاوه بر این منابع از دو منبع الابدال و الصّیدنه فی الطّب نیز استفاده شده است.ملاحظات اخلاقی: در این پژوهش اصل امانت داری در انتشار مطالب از منابع علمی رعایت گردیده است.یافته ها: حکمای دورۀ اسلامی برای اجزای مختلف خیارشنبر از جمله ریشه، برگ و فلوس آن خواص متعددی برشمرده اند. برخی منابع حاوی مطالبی افزون بر منابع پیشین و در برخی دیگر مطالب تا حدود زیادی تکراری است. در مورد ابدال نیز این موضوع صادق است.نتیجه گیری: در میان منابع مورد بررسی در این پژوهش منابع فارسی به خواص متنوع تری نسبت به منابع عربی اشاره کرده اند. در اکثر این منابع به نام حکمایی که آثار آنها مورد استفاده قرار گرفته، اشاره ای نشده است. در الاعتماد فی الادویه المفرده ابن جزار و ترجمه و تحریر صیدنه کاسانی به طور کامل تکرار منابع پیشین است. تذکره الاولی الالبابِ انطاکی دارای مطالب جدیدتری دربارۀ خواص این گیاه نسبت به سایر منابع عربی مورد بررسی است. در میان منابع فارسی، الابنیه عن حقایق الادویه و مخزن الادویه حاوی آگاهی های جدیدتری نسبت به منابع پیشین خود هستند. الحاوی فی الطّب، الابدال، القانون فی الطّب، الصّیدنه فی الطّب و تحریر فارسی آن به موارد بیشتری از ابدال خیارشنبر اشاره کرده اند.

investigating the medicinal properties of khīyār(-i) chanbar and its fulūsin medical and pharmacology works of the islamic period

background and aim: indian laburnum (cassia fistula) has been one of the most important medicinal plants in iran andthe other islamic world territories. the islamic sages called it khīyār(-i) shanbar/ khīyār(-i) chanbar and called its fruit fulūsand pointed out its morphology and medicinal properties. in contemporary traditional medicine, various properties havebeen listed for different parts of this plant, especially its leaves and fruits. today, c. fistula is known as fulūs and khīyār(-i) chanbar belongs to another species and genus with the scientific name cucumis melo var. flexuosus (snake/serpentcucumber). the purpose of this research is to investigate the medicinal properties of cassia fistula in some of the works ofmedicine and pharmacology of the islamic period.methods: in this research, the medicinal properties of khīyār(-i) shanbar have been discussed in fifteen medical andpharmacology works of the east and west of the islamic world from the 3rd to the 12th century ah. in the study of abdāl,in addition to these sources, two sources, kitāb al-abdāl and kitāb al-ṣaydanah fi l-ṭib have also been used.ethical considerations: in this research, the principle of trustworthiness has been observed in the publication of materialsfrom scientific sources.results: the islamic sages have listed many properties for different parts of the khīyār(-i) shanbar, including its root,leaves and stems. studying the sources of medicine and pharmacology of the islamic period shows that some sourcescontain more content than the previous sources and in some other sources the content is repeated to a large extent. this isalso true for abdāl.conclusion: in the medicinal and pharmacological sources of the islamic period, properties such as bile laxative, treatingjaundice, pharyngitis and itching are mentioned for khīyār(-i) shanbar. the content analysis of the sources showed thatpersian sources have mentioned more diverse properties than arabic sources. most of these sources do not mention thenames of sages whose works were used. al-eʿtimād fi l-adwīya l-mufradat from ibn al-jazzār and the translation andwriting of al-ṣaydanat fi l-ṭib by kāsānī are completely repetitions of the previous sources. tadhkirat ulil-albāb wa ljāmiʿ li’l-ʿajāb al-ʿojābfrom anṭākī known as dawood tadhkirat has more recent information about the properties ofthis plant compared to other arabic sources. among the persian sources, al-abnīya ʿan ḥaqāyiq al-adwīat and makhzanal-adwīyat contain more recent information than their previous sources. al-ḥāwī fi al-ṭib, kitāb al-abdāl, al-qānūnfi al-ṭib and al-ṣaydanat fi l-ṭib and its persian text have mentioned more cases of abdāl of khīyār(-i) shanbar.