چیستی و کارکرد رویاها در آثار عرفان اسلامی

صوفیان رویا را یکی از راه‌های ارتباط با عالم غیب تلقی می‌کردند؛ از این رو، برای رویاها اهمیت زیادی قائل بودند. آن‌ها ضمن بیان دیدگاه‌های مختلف درباره منشا رویاها، تاثیرات و کارکردهای تجربۀ رویا در زندگی معنوی را نیز تبیین کرده‌اند. در این مقاله با مطالعۀ دقیق 34 اثر اصیل عرفانی قرون 4 تا 9 هجری قمری و تحلیل محتوای 387 گزارش رویا در این آثار، به بررسی و تحلیل چیستی و کارکرد رویا در تصوف پرداخته شد. از نگاه عارفان، رویا یا به عوامل بیرونی یا به انفعالات درونی آدمی مربوط می‌شود. برخی از عارفان، فرشتگان و برخی نیز رفتار، گفتار و اندیشۀ انسان در بیداری را عامل رویا می‌دانند. سرانجام، برخی دیگر، اتصال خیال مقید آدمی به خیال مطلق یا عالم مثال را سرمنشا رویا می‌دانند. تحلیل محتوای گزارش‌های رویا در آثار عرفانی نشان می‌دهد که رویاها برای عارفان سه کارکرد اصلی داشته‌اند: 1. راه ارتباطی با غیب و کسب معرفت؛ 2. وسیلۀ اعتباربخشی؛ 3. بازخورد و نشان‌دهندۀ عاقبت امور و اعمال جوارحی و جوانحی. پژوهش حاضر می‌تواند چارچوب منسجمی را برای درک ماهیت و کارکرد رویاها از نگاه عرفان اسلامی فراهم آورد.

nature and function of dreams in the classical sufi works

sufis considered dreams to be one of the means of communication with the unseen realm, and they were thus highly valued. they examined the effects and goals of the dream experience in spiritual life and presented various viewpoints on the origins of dreams. this article explored the nature and function of dreams in sufism by carefully studying 34 mystical texts from the 4th to 9th ah and assessing the contents of 387 dream accounts in these works. dreams, according to mystics, are tied to either external circumstances or people’s mental processes. some mystics consider angels and others consider human waking behaviour, speech, and thought as the sources of dreams. finally, others see the connection of man’s encompassed imagination (khayal muttasil) to the absolute imagination (khayal mutlaq) as the source of dreams. analysis of the content of dream reports in mystical works shows that dreams had three main functions for mystics: 1. a way for communicating with the unseen and gaining knowledge; 2. an approving proof for their doctrines; 3. a mirror that shows the people destiny and the outputs of their deeds. the present study can provide a coherent framework for understanding the nature and function of dreams from the perspective of islamic mysticism.