خوانشی تراژیک از داستان ابلیس در سنّت عرفانی با رویکردی ارسطویی

داستان ابلیس (شیطان) در سنّت عرفانی کلاسیک با دو مواجهه‌متفاوت روبرو شده است: غالب عرفا، شیطان را خصم مبین و رانده شده از درگاه حق می‌دانند؛ امّا در مقابل، پاره‌ای از عرفا همچون: حلاج، احمد غزالی و عین القضات همدانی به نوعی ستایشگران شیطان محسوب می‌شوند. اینان تفسیری تراژیک از داستان شیطان ارائه می‌کنند؛ به گونه‌ای که عناصر تراژدی در نگره‌ارسطویی آن را فرا یاد می‌آورد. هدف این پژوهش در پاسخ به این مساله گرد آمده است که آیا می‌توان عناصر تراژدیک ارسطویی همچون: قهرمان تراژدی، وحدت‌های سه گانه‌کنش، زمان و مکان و کاتارسیس را در این روایت از ابلیس به دست داد؟ در پاسخ می‌توان گفت با بررسی انجام شده، (ابلیس) شیطان و اوج و فرود او از مقام قرب تا مرحله‌سقوط و رانده شدنش از بهشت، به ترتیب قهرمان تراژدی و وحدت‌های سه گانه‌کنش، زمان و مکانِ تراژدی را به نمایش می‌گذارد. همچنین سیر رواییِ سرنوشت شیطان به گونه‌ای پیش می‌رود که موجب می‌شود مخاطب، دچار کاتارسیس یا پالایش درونی گردد؛ به تعبیر دیگر عناصر تراژدیک، بویژه با تلقّی ارسطویی آن در قسمت‌های مختلف داستان شیطان بوضوح قابل مشاهده است. این نوشتار به طرح و شرح این ماجرا می‌پردازد.

an aristotelian tragic reading of satan’s tale in the mystical tradition

in the mystical tradition, satan’s tale has been treated in two different manners. most of the mystics consider satan the categorical enemy who has been banished from god’s presence. however, some mystics such as hallaj, ahmad ghazzali and ein-alghozat hamedani commend satan. they believe in a tragic interpretation of satan’s tale and, as a result, they recognize aristotelian tragic elements in it. the research question of the present study deals with whether aristotelian tragic elements such as tragic heroism and three-fold unity of time, place and character are recognizable in satan’s tale. the present study believes that through analysis of satan’s characterization, his rise and decline in god’s presence and his banishment from the paradise aristotelian tragic elements of tragic heroism and three-fold unity of time, place and characterization are recognizable in the satan’s tale. furthermore, the narrative development of the tale presents satan’s faith in a way that makes the readers recognize catharsis and pity and fear. the present study believes that the aristotelian tragic elements are eminently present in the satan’s tale.