درنگی بر سوانح زندگی عبید زاکانی در تذکره‌ها و سنجش آن با منابع دیگر

آنچه تذکره‌ها دربارۀ شاعران و نویسندگان نوشته‌اند، عمدتاً آمیزه‌ای از مطالب درست و نادرست است. می‌توان با دقت در این متون، مقایسۀ آن‌ها با یکدیگر، و سنجش آن‌ها با آثار شاعران و نویسندگان و دیگر منابع هم‌ارز برخی از خطاها در تاریخ ادبیات فارسی را رفع و پاره‌ای از ابهام‌ها را حل کرد. در مقالۀحاضر به بررسی «عبید زاکانی» در تذکره‌ها  پرداختیم. به نظر می‌رسد آنچه در این متون آمده همه از یک روایت سرچشمه گرفته، و هر بار بخشی از آن در این منابع با تغییراتی تکرار شده است. از میان تذکره‌ها دو تذکره را اصل قرار دادیم و سایر تذکره‌ها و منابع دیگر را در پرتو آن‌ها بررسی کردیم: تذکرةالشعراء دولتشاه سمرقندی (تالیف 892 ق.) و خلاصةالاشعار تقی‌الدین کاشی (تالیف 1016ق.). ما در گام نخست روایت هریک ازین دو تذکره را، در ذیل عبید زاکانی، با زدودن عناصر فرعی، نقل کردیم و در گام بعدی مشترکات و تفاوت‌های آن‌ها را با یکدیگر و در حاشیه با دیگر تذکره‌ها مقایسه کردیم. در این راه از کلیات عبید، دیوان‌ها و متون تاریخی سدۀ هشتم و نهم و نوشته‌های معاصران بهره بردیم و کوشیدیم تا ازین طریق میزان اصالت و اعتبار و درستی یا نادرستی مهم‌ترین گزاره‌های آمده در تذکره‌‌های فارسی در باب عبید را نشان دهیم و با این کار گامی در روشن شدن سوانح زندگی عبید برداریم. در پایان از میان آگاهی‌های مورد بررسی شاگردی عبید نزد عضدالدین ایجی، گورجای و سال وفات او پذیرفتنی می‌نمایند.

a speculation on obeyd zakani’s life events mentioned in the tazkeras and comparing them with other sources

what we read in the tazkeras about poets and writers is mainly a mixture of truths and lies. some ambiguities in the history of persian literature can be removed by reading these texts carefully and comparing them with the works of poets and writers and other sources of the kind. this article examines several narrations about “obeyd zakani” in the tazkeras, which originated from one narration and are repeated with variations. two tazkeras were the primary references of this study: tazkerat al-shoʽara by dolatshah samarqandi (completed in 1487) and kholasat al-ashʽar by taqi-al-din kashani (completed in 1607). initially, this paper mentions the main parts of the narratives of the two tazkeras about obeyd zakani. then it compares their similarities and differences and associates them with other tazkeras. the sources of this study are obeyd’s kolliyāt, the divans and historical texts of the 14th and 15th centuries, and the writings of contemporaries. this study tries to show the extent of the authenticity, validity, and correctness of the most elementary propositions in persian tazkeras written about obeyd to clarify his life events. in the end, obeyd’s teacher, azed-al-din iji, his grave, and the date of his death were verified.