معیارهای زیباشناختی آزاد بلگرامی در نقد بلاغی شعر فارسی

یکی از پربارترین دوره‌های نقد ادبی در تاریخ ادبیات فارسی، دورۀ رواج شعر سبک هندی است. در این دوره به صورت مستقل رساله‌هایی در نقد ادبی نوشته شد. در بعضی از تذکره‌ها و رساله‌های بلاغت نیز نقد و نظرهای دقیق و علمی دیده می‌شود که هم از لحاظ کمیّت و هم کیفیّت نشان از اوج‌گیری نقد ادبی دارد. به‌خصوص در شبه قارّۀ هندوستان منتقدان عالم و صاحب‌نظری چون خان آرزو و آزاد بلگرامی آثار ارزشمندی در حوزۀ بلاغت و نقد ادبی خلق کردند. خان آرزو رساله‌های مستقلی در نقد ادبی نوشته است امّا نقدهای آزاد بلگرامی را باید در خلال تذکره‌هایش (به‌خصوص تذکرۀ خزانۀ عامره) و همچنین رسالۀ بلاغتش (غزلان‌الهند) جست‌وجو کرد. آزاد بلگرامی از دریچه‌های مختلفی چون زبانشناسی، بلاغت، عروض و سبک‌شناسی به اشعار فارسی نگریسته و نظرات راهگشایی در این حوزه‌ها بیان کرده است. یکی از مهم‌ترین نظرگاه‌ها در نقدهای آزاد، نظرگاه بلاغت است. آزاد را باید به اعتبار رساله‌های اصیلش در حوزۀ بلاغت، غزلان‌الهند و سبحه‌المرجان، یکی از مهم‌ترین بلاغیون قرن دوازده دانست. از این روی دقت‌های بلاغی او در نقد ادبی حائز اهمیّت ویژه‌ای است. در این مقاله نقدهای بلاغی آزاد جمع‌آوری و تشریح شده است سپس دیدگاه زیباشناسانۀ او از خلال نقدها استخراج و تحلیل و دسته‌بندی شده است. اکثر دقت‌های بلاغی آزاد معطوف به ایجاد تناسبات معنایی و گسترش شبکۀ تداعی و افزایش ارتباط میان واژه‌هاست. همچنین گریز از قید معهودات دنیای واقع و فاصله گرفتنِ تخیل‌ها و تصاویرِ شعر از محدودۀ قوانین طبیعت و معهودات ذهن از زمرۀ معیارهای او در خلق زیبایی ادبی است. آزاد ملاک «کاربرد اهل زبان» را از مهم‌ترین معیارهای صحّت‌و‌سقم ساخت‌های زبانی ناآشنا و استعاره‌ها و تشبیه‌های غریب می‌داند و افزایش و گسترش وجوه شباهت را از ملاک‌های برتری تشبیه می‌شناسد. معیار زیبایی شعر در ذهن آزاد بر سه پایۀ اعجاب، تناسب و عینی‌گرایی استوار است.

azad bilgrami’s aesthetic criteria; in the rhetorical critique of persian poetry

one of the most fruitful periods of literary criticism in the history of persian literature is the era of indian-style poetry, in which treatises were composed specifically on literary criticism. in some tazkiras and treatises on rhetoric, there are detailed scientific criticisms and opinions, which indicate the height of literary criticism in terms of quantity and quality. especially in the indian subcontinent, scholarly critics like khan arzu and azad bilgrami created valuable works in rhetoric and literary criticism. khan arzu authored independent treatises on literary criticism, but bilgrami’s criticisms should be searched for in his tazkiras (especially khizanah-i amirah) and rhetorical treatise (ghizlan ul-hind). azad bilgrami has looked at persian poems from different perspectives such as linguistics, rhetoric, prosody, and stylistics and has expressed pioneering opinions in these areas. azad should be considered one of the prominent rhetoricians of the eighteenth century due to his original treatises in the field of rhetoric, ghizlan ul-hind and subhat al-marjan. therefore, his rhetorical approach to literary criticism is of particular importance. in this paper, azad’s rhetorical criticisms have been collected and explained, then his aesthetic viewpoints have been extracted, analyzed, and categorized through the criticisms. most of his rhetorical perspectives aim to create semantic congruence and correlations, expand the association network of words, and increase their connection. his criteria for literary beauty include escaping from the constraints of the real world and distancing imagination from the limits of nature laws and the conventions of the mind. azad considers “applicability by native speakers” to be one of the essential criteria for the correctness of unfamiliar language constructions and strange metaphors and similes. he also considers the expansion of the aspects of similarity to be the criteria of the excellence of similes. the beauty of poetry in his opinion is based on the three pillars of aesthetic astonishment, congruence, and objectivity.