ویژگی‌های لغوی فرهنگ بحرالجواهر

بحرالجواهر فرهنگی است در علم پزشکی کهن از محمّد بن یوسف هروی که در اواسط قرن دهم هجری تالیف شده است. این فرهنگ آمیزه‌ای از دو زبان عربی و فارسی است و شامل مباحث و مواردی است که با دانش پزشکی پیوند دارد. این کتاب دارای 5926 مدخل است و از نظر گستردگی و تنوّع مطالب و تعریف‌های مفصّل می‌توان آن را نوعی دانشنامۀ مختصر پزشکی قلمداد کرد و جزو اوّلین دانشنامه‌‌ها در این زمینه برشمرد. این کتاب ویژگی‌‌های حائز اهمیّتی دارد و در بسیاری از کتاب‌ها و مقالات، به‌عنوانِ منبعی موثّق، مورد استفادۀ نویسندگان و پژوهشگران قرار گرفته امّا علی‌رغم این اقبال، تاکنون تصحیح منقّحی از آن صورت نگرفته و ویژگی‌های محتوایی و فواید زبانی آن مغفول مانده‌ است. مهم‌ترین ویژگی‌های بحرالجواهر عبارت است از: اعتبار بخشیدن به تعاریف با استناد به ده‌‌ها کتاب معتبر پزشکی و گاه غیرپزشکی؛ نقل آراء و اقوال اطبّا و دانشمندان؛ بهره بردن از فرهنگ‌های معتبر عربی و فارسی؛ استشهاد به ابیات، آیات و احادیث و امثله؛ نگرش انتقادی به نظریات و آراء اطبّا و حکما و ضبط آن‌ها؛ کاربرد لغات گویشی هروی؛ آوردن معادل‌‌های فارسیِ شاذ و کمیاب، ترکیبات بدیع، گونه‌های دیگر لغات، صورت‌های معرّب و افعال بسیط و مرکّب نادر. این پژوهش سعی دارد ویژگی‌های محتوایی و فواید زبانی بخش فارسی این اثر را، به‌عنوانِ یک متن علمی کهن فارسی از قرن دهم هجری، بررسی و نکات تازه‌ای را دربارۀ جنبه‌های ناشناختۀ آن ارائه کند.

a study on lexical features of bahr al-javāher

bahr al-javāher is a persian and arabic dictionary with 5926 headwords in conventional medical science, compiled by mohammad ibn yousof heravi. observing the range and variety of the explicit content of bahr al-javāher, we can consider it one of the first encyclopedias in the field. with its significant features, this book has been a reliable source for authors and researchers, but no revised edition of it is available. therefore, its lexical and content features have been neglected, among which are: validating the definitions by referring to dozens of authoritative medical and, in some cases, non-medical sources; mentioning the opinions of doctors, scholars, and sages with a critical approach; referring to arabic and persian dictionaries, hadiths, and proverbs; applying heravi dialect vocabulary; using rare persian equivalents, novel combinations, arabic forms, and infrequent simple and compound verbs. this article examines the content and lexical features of the persian section of this work as an ancient persian scientific text from the 10th century ah, and provides new points about its unidentified aspects.