بررسی به‌گویی دشواژه‌ها در شاهنامه فردوسی: رویکردی معنی‌شناختی

در پژوهش حاضر سعی شده است که به عفّت و حیای کلام فردوسی از زاویه ای نو نگریسته شود. لذا به تحلیل سازوکارهای ساخت معنای به‌گویانه در شاهنامه فردوسی با استناد بر رویکردی معناشناختی و به پیروی از طبقه‌بندی وارن (1992) پرداخته شده است. وی با اتخاذ رویکردی صوری و معنایی انواع مختلف ارتباط که منجر به تغییر مصداق و نوآوری معنایی می‌شود را به ‌دست می‌دهد. این مقاله به روش توصیفی-تحلیلی به انجام رسیده ‌است و داده‌های آن از شاهنامه فردوسی به ‌تصحیح جلال خالقی مطلق (1386-1366) استخراج شده ‌است. نمونه‌های به‌گویانة دشواژه‌ها در لابه‌لای بیت‌های شاهنامه جست‌وجو و پیدا شد؛ سپس ساخت معنایی آن‌ها بررسی و معنای ضمنی بین‌فردی و سازوکار به‌گویانۀ آن‌ها واکاوی شد تا به این اهداف نایل شویم: نخست، فردوسی چگونه از واژگان برای خلق معنای بافتی نو و بیان سرپوشیده پدیده‌های حساس استفاده کرده ‌است؟ و دیگر، فردوسی برای ایجاد به‌گویی در حوزة دشواژه‌ها از چه شگردهایی استفاده کرده‌ است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مهم‌ترین شگردهای به‌گویانۀ فردوسی به‌ترتیب بسامد عبارت‌اند از: به‌گویی استعاری، واژة مبهم، اطناب به‌گویانه، استلزام معنایی به‌گویانه، به‌گویی کنایی، ویژه‌سازی به‌گویانه و واژگون‌سازی به‌گویانه. کاربرد مکرّر و ماهرانة دشواژه در متون منظوم و منثور کهن فارسی، بی‌توجهی یا درک نکردن معنای تلویحی به‌واژه‌ها و یا حذف آن‌ها توسط برخی شارحان شاهنامه، و نبود مطالعۀ به‌گویی در شاهنامه به‌روش‌های نظام‌مند زبان‌شناختی از دلایل اهمیّت این پژوهش است.

the study of euphemism in shahnameh: a semantic approach

the present study investigates the mechanisms of euphemism in shahnameh. it is assumed that euphemism is the conscious or unconscious substitution of harsh, unpleasant, or embarrassing taboo words for a mild or indirect word or expression, used to reduce the negative sense and therefore keep the image of the audience and social self-concept. accordingly, euphemism is closely related to the concept of politeness. having extracted instances of euphemism and their literal meaning, we analyzed the contextual meaning of euphemism according to warren’s (1992) classification. the results indicate that metaphor, vague term, circumlocution, semantic implication, metonymy, particularization, and reversal are respectively the most frequent mechanisms for creating novel contextual meaning. the significance of the study can be found first of all in the frequent and skillful use of taboo words in persian classic poetic and prose texts; then, lack of attention or understanding of the contextual meaning of euphemisms by some commentators of shahnameh; and finally, the lack of systematic linguistic research in understanding euphemism in shahnameh.