تاملی بر لقب «حکیم» در شعر فارسی (با تکیه بر شاعران مداح و هجو سرا)

واژۀ حکمت در متون فلسفی و ادبی معانی مختلفی دارد و لقب حکیم نیز در ادبیات، به افراد مختلف حتی به شاعران مدّاح و هجوسرا اختصاص یافته است در حالی که این لقب در ظاهر با فضای شعریِ این شاعران تناسب ندارد. در پژوهش حاضر با روش تحلیلیتوصیفی و با تکیه بر داده‌های تاریخی، فلسفی و کلامی تلاش شده است تا علل انتساب لقب حکیم به شاعران ادب فارسی واکاوی شود، در همین معنی، مشاهده می‌شود که دورۀ تاریخی، سبک شعری، مناسبات درباری و میزان دانش و محتوای اشعار شاعران در انتساب لقب حکیم به آن‌ها حائز اهمیت بوده است. در مقالۀ حاضر ارتباط لقبِ حکیم با پند و اندرزسرایی، وقوف شاعر بر علوم متداول روزگار خود، اعتقاد عوام دربارۀ تبحر در شاعری و همچنین علت حکیم نامیدنِ شاعرانِ مداح و هجوسرا که متاثر از مباحث فلسفی و کلامی است، تحلیل شده است. در واقع، حکیم ‌نامیده‌شدنِ شاعران مداح و هجوسرا با مبحث هجو و مدح در فلسفه ارتباط دارد. هجو و مدح در فلسفه، ذیل منافرات که شاخه‌ای از سیاست مُدُن (حکمت عملی) است قرار می‌گیرد، اما در ادبیات وارد دنیای شعر شده است. در علم کلام نیز مبحث حکیمان مدّاح و هجوسرا بر پایۀ اعتقادات مربوط به اباحه و حرمت شعر، تفسیر آیۀ «اولی الامر» و انتساب حدیث «ان من الشعر لحکمه» به پیامبر شکل گرفته که باعث شده هجو و مدح نوعی حکمت تلقّی شود و شاعران مداح و هجوسرا حکیم نامیده شوند.

Hakim as an epithet for eulogists and satirists in Persian literature

The word &Hekmat&(Wisdom) has different meanings in philosophy and literature, and the title of hakim, in literature, is given to different individuals, even eulogists, and satirists. Whereas, on the face of it, this title does not belong to these poets’ poetic atmosphere. Through an analyticaldescriptive method and with emphasis on historical, philosophical, and verbal data, the present research tries to analyze the bestowment of the title of hakim to the Persian poets. In this regard, it is observed that the historical era, style of poetry, court ranks, and the level of poets’ knowledge and content played an important role in the bestowment of the title of hakim to them. The present article has analyzed the relationship between the title of hakim and admonition, poets’ knowledge of then prevalent sciences, public’s belief toward proficiency in poetry, and also the reason of bestowment of this title to eulogists and satirists, which is affected by philosophical and verbal discourses. In fact, the bestowment of the title of hakim to eulogists and satirists is related to satirical and eulogy discourses in philosophy According to the GraecoArabic philosophy, the satire and the eulogy are related to ’’abhorrence’’ which is a part of the practical wisdom (civil policy). Literature inherited this philosophical usage. At the same time, the Islamic theologians contributed to the subject; they classified the eulogistic and satirical poetry according to the Sharia’, their interpretation of a Quranic verse, and an unauthorized hadith of the Prophet.