مزد چوپانی و جزیت مسلمانی؛ بررسی و تحلیل دیدار سعدی با اباقاخان

به رغم عنوان «ملاقات شیخ با اباقا» که در رسائل نثر سعدی جلوه‌گری می‌کند، چندان شوقی برای دیدار اباقا در سخن شیخ دیده نمی‌شود. امّا پیداست که تجدید ارادت و ابراز دوستی به برادران جوینی، مهم‌ترین عاملی است که سعدی را پس از زیارت مکّه به تبریز کشانده‌است. هدف این نوشتار، جستجو در چند و چون این ملاقات و نشان دادن علل بی رغبتی سعدی نسبت به دیدار خان است.این دیدار که سرانجام پس از تن زدن‌های سعدی و پافشاری‌ برادران جوینی در فضایی سرد و بی‌رمق صورت گرفته‌ با نصایحی تند و سخنانی نیش‌دار که از گله‌مندی شیخ حکایت دارد صورت می‌گیرد. سعدی سلطان مغول را در آینه چوپانی به تصویر می‌کشد که خراج‌ستانی او مزد چوپانی است و چنان‌چه رعیت را پاس ندارد لقمه‌ای است که چون جزیت‌گیری از مسلمانان بر خورنده گلوگیر است. نگارنده با جستجو در منابع تاریخی و ادبی دلایلی جسته‌است که نشان‌دهنده‌ ناخشنودی سعدی از اباقا و علل ناخرسندی او است. از قضا این عوامل ریشه در رفتار اباقا و کارگزاران وی دارد. این عوامل عبارت‌اند از:1 تحمیل مالیات‌های سنگین و گونه‌گون بر رعیت.2 کج‌رفتاری شحنگان مغول با صاحب منصبان فارس و بی حرمتی به علما و صوفیان مورد علاقه‌ سعدی.3 گسترش بت‌پرستی و بودایی‌گری در ایران و رونق مسیحیت در پناه حمایت‌های ایلخانان در قلمرو اسلامی.4 تلاش و کوشش گسترده‌ هلاکو و فرزندش اباقا برای ریشه‌کنی دولت‌های اسلامی از جمله خلافت بغداد و دیگر دولت‌های محلّی.و این ها از نگاه تیزبین و نکته‌سنج سعدی دور نبود.

The Shepherd’s Wage and the Muslim’s Jizyah:Analysis of Sa’adi’s Meeting with Abaqa Khan

Despite the title &Meeting of Sheikh with Abaqa& appearing in Sa’adi’s prose treatises, there is not much enthusiasm for meeting Abaqa in Sheikh’s words. Clearly, the renewal of devotion and expression of friendship to the Juvayni brothers, nonetheless, is the most momentous reason that brought Saadi to Tabriz after visiting Mecca. This article delves into the whys and wherefores of the meeting and uncovers the reasons for Sa’adi’s reluctance to visit him. After Sa’adi’s speechlessness and the Juvayni brothers’ insistence, the meeting finally took place in a cold and dull atmosphere with Sa’adi’s biting words and admonitions indicating the Sheikh’s grievances. Sa’adi portrays the Mongol sultan in the mirror of a shepherd, whose levy of taxation imposition is the wage of a shepherd, and if he disrespects his villeins, it shall be like a morsel, suffocating him in the throat as does Jizyah. The author sought historical and literary sources to find reasons, showing Sa’adi’s dissatisfaction with Abaqa. These factors lie in the behavior of Abaqa and his executors. They include the imposition of heavy and various taxes, the misbehavior of the Mongol sheriffs with Persian officials and disrespect to Sa’adi’s favorite scholars and Sufis, the spread of idolatry and Buddhism in Iran and the prosperity of Christianity under the Ilkhans’ protection in the Islamic realm, and the extensive efforts Holako and his son, Abaqa, to eradicate Islamic governments including the Caliphate and other local governments. In fact, all these were not far from Sa’adi’s sharp and punctilious view.