دستوری شدگی هشتن در متون ادب فارسی

در متون ادب فارسی، «هشتن» و ماده‌ مضارع آن، «هل‌»، با معانی واژگانی و نیز کارکرد دستوری برای بیان وجه به کار رفته است. از سوی دیگر، ماده‌ ماضی این فعل به صورت «هلید» نیز به کار رفته که ساختی قیاسی است. در این مقاله، ریشه‌ فعل در دوره‌ باستان، هسته‌ معنایی و سایر معانی آن در سه دوره‌ زبان فارسی بررسی و روند تحول معنایی و تبدیل آن به صورت دستوری برای بازنمایی وجه توصیف شده است. ریشه‌ «هشتن» در زبان اوستایی harz به معنی «رها کردن» است و در فارسی میانه و متون ادب فارسی به تدریج، علاوه بر معنی «رهاکردن»، در معانی «گذاشتن»، «واگذارکردن»، «گماردن» و جز آن آمده است. افزون بر این، در فارسی میانه، این صورت زبانی طی روند دستوری‌شدگی به ابزاری برای بیان مفهوم وجهی اجازه بدل شده و چنین کارکردی در متون ادب فارسی تداوم یافته است. در متون ادب فارسی، «گذاشتن» نیز مفهوم وجهی اجازه را بازنمایی کرده است. به تدریج، کاربرد «گذاشتن» برای دلالت بر این مفهوم غلبه پیدا کرده و «هشتن» منسوخ شده است.

Grammaticalization of heštan in Persian literary texts

In the Persian literary texts, the verb hesht and its present stem hel have been used with mood’s lexical meanings and grammatical function. On the other hand, the past stem of the verb is used in the form helid that is analogical formation. In this article, the root of the verb in the old period of Iranian languages; its main meaning, and other lexical meanings in three periods of Persian language has been examined and the process of semantic evolution and its change to grammatical form for representing modal concept has been described. Hištan is derived from root harz in Avestan Language to meaning “to abandon”, “to leave” and in Middle Persian and Persian literary texts besides &abandoning& mean, is used to mean &putting&, &assigning&, and &appointing& and also. Moreover, it has become a tool to express the permission modality in Middle Persian. In the Persian literary texts, gozāshtan has also represented the modal concept of permission. Gradually, the use of gozāshtan for denoting this concept has become dominant, and heštan has become eliminated.